Tale və ixtiyar

Qəza və qədər mövzusunda əsas məsələlərdən biri onun insan azadlığı ilə əlaqəsidir. Elmi qəza və qədərin tələbinə görə Allah öncədən bilir ki, insanların əməlləri hansı xüsusiyyətdə və hansı şəraitdə olacaqdır. Həmçinin feli qəza və qədərə görə insanların əməllərinin formalaşmasında və vücuda gəlməsində Allah iradəsinin dəxaləti vardır. Odur ki, bəziləri belə güman edirlər ki,qəza və qədər insan ixtiyarı ilə ziddiyyət təşkil edir və insanlar bu varlıq aləmində oyunçu yox, öncədən zəruriliyi və qətiliyi təyin edilmiş hadisələri izləyən ixtiyarsız tamaşaçıdırlar. Bizim buna qısa cavabımız budur ki, elmi qəza və qədərdə insanların əməlləri qeyd-şərtsiz şəkildə yox, bütün xüsusiyyətləri ilə birlikdə əks olunur. Bu xüsusiyyətlərə misal olaraq əməllərin ixtiyarlı olmasını, insanın iradə və qüdrətinin əməllərin baş verməsində təsirini göstərmək olar. Beləliklə, Allah əzəldən bilir ki, insan öz ixtiyarı vasitəsi ilə hansı əməlləri yerinə yetirəcək. Belə olduqda, Allahın elmi və "qəza və qədər" insanın ixtiyarınl nəinki istisna etmir, hətta onu təsdiq edir. Allah hansısa bir odun müəyyən zaman və məkanda ixtiyarsız şəkildə istilik yaradacağını əzəldən bilir. Amma əgər iş görən şüurlu və ixtiyarlı olarsa, bu halda qəza və qədər obyekti şəxsin azad şəkildə seçimidir.
Feli qəza və qədər məsələsində də buna oxşar cavab vermək olar. Bəndələrin əməllərinin baş verməsində Allahın feli qəza və qədəri bibaşa yox, səbəblər vasitəsilə və səbəbiyyət qanunu çərçivəsində təsir göstərir. İnsanın iradəsi və ixtiyarı da azad əməllərin səbəblərindən biri olduğu üçün qəza və qədər insanın iradəsi və ixtiyarı yolu ilə öz təsirini göstərir. Beləliklə,azad əməllərin keyfiyyətlərini və xüsusiyyətini təyin edib (feli qədər), onların gerçəkləşməsini zəruri etmək(feli qəza) nəinki ixtiyarı rədd etmir, əksinə ixtiyarladır və onun vasitəsilə təsir göstərir.

Kitabın adı: Kəlam elmi
Müəllifin adı: Dr. Məhəmməd Səidimehr