Qəza-qədər və cəbr məsələsi
İlahi təqdir dünyanın qanun və sünnəyə malik olması mənasında olduğu üçün, qəza-qədərdə etiqad baxımından yaranan cəbr məsələsi də həll olur. Biz «İnsan və tale» kitabında bu barədə geniş söhbət etmişik və bu barədə ətraflı məlumat əldə etmək istəyənlər həmin kitaba müraciət etsinlər. Həmin məsələ barədə burada da xülasə şəkildə söhbət etmək məcburiyyətindəyik.
Bu irad, bir qrupun ilahi təqdiri hər bir hadisəni birbaşa və dünyanın qanunlarından xaric şəkildə idarə etməsi mənasında təsəvvür etmələrindən yaranıb. Aşağıdakı şer Xəyyama məxsusdur.
|
Mən mey xurəmo hər ke çun mən əhl bovəd
Mey xurdəne mən be nəzdi u səhl bovəd
Mey xurdəne mən həqq ze əzəl mi danest
Gər mey nə xurəm elmi xuda cəhl bovəd
|
Mənası: Mən şərab içirəm və kim mənim kimi şərab əhlidirsə, mənim bu işim ona asan gəlir; Allah mənim şərab içəcəyimi əvvəldən bilirdi və indi mən şərab içməsəm Allahın elmi düz çıxmaz.
Bu şerin sahibi elə fikirləşirmiş ki, insanın bir işin görülməsini istəməsi, Allahın iradəsinə zidd olan bir şeydir və buna görə də o, insanın şərab içmək istəməməsinin qeyri-mümkünlüyünü güman edib. O, belə güman edib ki, insanın şərab içmək istəməməsinin qeyri-mümkünlüyünün səbəbi Allahın onun şərab içməsini istəməsidir. Çünki, Allahın iradəsi dəyişməzdir. İnsan istəsə də, istəməsə də şərab içməlidir.
Bu, çox mənasız bir sözdür və tam nadanlıq üzündən deyilib. Buna görə də həmin şerin sahibinin filosof Xəyyam olmasına inanmaq çox çətindir. Hər bir filosof və hətta «yarım filosof»lar da Allahın heç kəsin şərab içib-içməməsini birbaşa istəmədiyini başa düşür. Allah dünya üçün qanun və quruluş müəyyənləşdirib və dünyada heç bir qanun həmin çərçivədən kənara çıxmır. Heç bir təbii hadisə təbii səbəb olmadan baş vermədiyi kimi, insanların ixtiyari işləri də onun ixtiyar və iradəsi olmadan baş vermir. Allahın insan barəsindəki qanunu insanın iradə, qüdrət və ixtiyara malik olması, yaxşı və ya pis işi öz razılığı ilə seçməsidir. İxtiyar və bir şeyi seçmək, insan vücudunun sütunudur və onun ixtiyarsız olması qeyri-mümkündür. Belə ki, varlığın insan, amma ixtiyarsız olmasının fərz edilməsi yalnız fərziyyədir. Əgər o, insan deyilsə, başını şərab kuzəsinə soxaraq onu içən inək və ya uzunqulaq kimidir və heç bir şəri məsuliyyət də daşımır. Deməli, insanı istəyən ilahi qəza-qədər, onun muxtar olmasını da istəyib. Buna görə də insanın öz ixtiyar və iradəsi ilə deyil, ilahi cəbr ilə şərab içməsi əzəli elmə ziddir və o, ilahi cəbr və məcburiyyətlə şərab içəndə Allahın elmi cəhl olar.
Əvvəldə qeyd etmişdik ki, müasir tədqiqatçılar həmin şair Xəyyamın filosof Xəyyam olmasında şəkk edirlər. Onlar ehtimal verir və hətta sübut edirlər ki, Xəyyam adlı bir neçə şəxsiyyət olub və tarix onları qarışdırıb. Hər halda istər bir neçə Xəyyam olmuş olsun və istərsə də bir Xəyyam o, və ya onlar bir-birinə zidd şəxsiyyətə malik olublar. Allah elmini və ilahi təqdiri, insanın günah etməsinin səbəbi saymaq və seçici amil olan insanın məsuliyyətini aradan aparmaq puç bir sözdür və onun cavabında gözəl deyiblər:
|
Elme əzəli elləte osyankərdən
Nəzde uqəla ze ğayəte cəhl bovəd
|
Mənası: Allahın əzəli elmini günah edilməsinin amili hesab etmək, ağıllı insanların yanında çox böyük bir nadanlıqdır.
Bu fəsldə, uzun və bəlkə də yorucu olan söhbətimizdən, ayrı-seçkilik və fərqlərə tutulan iradlara verilən cavabların xülasəsi belə oldu:
1. Varlıq aləmi bir sıra zati və dəyişməz qanunauyğunluqlarla idarə edilir və ona əsasən hər bir şey və hadisə müəyyən məqam, mərtəbə və mövqeyə malikdir və onun dəyişməsi mümkün deyil.
2. Varlığın müxtəlif məqam və dərəcələrinin olması, onun qanuna malik olmasının tələblərindəndir, fərq və ziddiyyətlərin yaranması, yoxluq və naqisliklərin qarşıya çıxmasının mənşəyi də həmin mətləbdir.
3. Fərq və ziddiyyət yaradılmır, əksinə o, yaradılmışların zati tələblərindəndir və yaradanın yaradılmışlar arasında ayrı- seçkilik qoymasını güman etmək səhvdir.
4. Ədalət və hikmət mövzusunda naqislik kimi başa düşülən şey, fərqlər deyil, ayrı-seçkiliklərdir və dünyada mövcud olan şey də, ayrı-seçkiliklər deyil, fərqlərdir.
Kitabın adı: İlahi ədalət
Müəllif: Ustad Mürtəza Mütəhhəri
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6678
Bu gün: 0
