Naz ya etiraz?
Şərlər məsələsi və bəzi vaxtlar onlara qarşı etiraz bəhsi bizim ədəbiyyatımızın nisbətən mühüm bir hissəsini təşkil edir. Şairlər bəzən ciddi və bəzən də əyləncəli şəkildə bu mövzuya çox toxunublar. Bu barədə deyilənləri ciddilik, yəni yaradılışın tənqidi, yaxud ona etiraz kimi qiymətləndirmək olmaz. Həmin şerlərin əksəriyyəti zarafat və əyləncə xarakteri daşıyır və necə deyərlər, şer sujetləridir. Onların bəzilərini «dəllal arif» kimi qiymətləndirmək olar. Xəyyama mənsub rübailərdə bu qism şe`rlər çoxdur. Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, həmin şerlərin filosof Xəyyamdan olması məlum deyil. Şair Xəyyamın şe`rlərində sual və ya etiraz kimi səslənən məsələlər filosof Xəyyam üçün həll edilmiş məsələlərdir. Buna görə də, həmin şerlər ya filosof Xəyyamdan deyil, ya üzdəniraq dindarlarla baş qatmaq xarakterlidir, yaxud da «dəllal arif» növündəndir. Hər halda Xəyyama mənsub olan rübailərdə belə deyilir:
|
Əcram ke sakinane in eyvanənd
Əsbabe tərəddod xerədməndanənd
Han ta sərreşteye xerəd qom nə kuni
Kanan ke modəbberənd sərgərdanənd
Əflak ke coz ğəm nəfəzayənd degər
Nə nəhənd be ca ta nəröbayənd degər
Naamədeqan əgər be danənd ke ma
Əz dəhr çe mi kəşim nayənd degər.
|
Mənası: Bu eyvanın sakinləri olan cansız cisimlər ağıllıların keçididir; sayıq ol ki, ağıl kələfinin ucunu itirməyəsən, işlərin axırını fikirləşənlər sərgərdandırlar.
|
Çun hasele adəmi dər in şuristan
Coz xurdəne ğosse nist ta kəndəne can
Xorrəme del an ke zin cəhan zud berəft
Və asude kəsi xod nəyaməd be cəhan
|
Mənası: Fələyin qəm verməkdən başqa bir işi yoxdur və insanı öldürməyənə kimi ondan əl çəkmir; əgər dünyaya gəlməyənlər, bizim fələyin əlindən nə çəkdiyimizi bilsələr, buraya gəlməzlər.
|
Ey çərxi fələk xərabi əz kineye tust
Bidadəgri şiveye dirineye tust
Ey xak əgər sineye to beşkafənd
Bəs qohəre qiyməti ke dər sineye tust
|
Mənası: Ey çərxi-fələk! bütün xarabalıqlar səndəndir; haqsızlıq sənin keçmiş peşəndir; ey torpaq! əgər sənin sinəni açsalar, orada çoxlu qiymətli cəvahirlər olduğunu görərlər.
Çərxi-fələyə göndərilən bu e`tiraz və söyüşlər, əslində yuxarı məqama aiddir, çünki çərxi-fələk heç nədir və o, naçar şəkildə kəc və tərs rəftarlarda günahlandırılır. Bəlkə buna görədir ki, bir hədisdə belə deyilir: «Zəmanəni söyməyin, zəmanə Allahdır.» (Hədisin düzgün izahı belədir ki, zəmanəni tənqid etmək bütün varlıq aləmini tənqid edib Allaha qarşı etiraz səsi yüksəltməkdir. Amma bəzi alimlər iddia edirlər ki, bu hədis zəmanənin doğrudan da Allah olmasına inam bəsləyən zərvaniyyə firqəsinin uydurmalarındandır.)
Nasir Xosrov doğrudan da həkim adlandırılmağa layiq şairdir. Bu şair bir tərəfdən dərin və incə mənalı söz ustası, bir tərəfdən bu cür etirazlardan üstün fikir sahibi, digər tərəfdən isə güclü dini əqidəyə malik bir şəxsiyyət olub. O, həmin dini etiqadlarına əsasən bu barədə ağız açmamalı idi. Amma bütün bunlara baxmayaraq, onun divanında da bu məsələ ilə bağlı şerlər vardır ki, onları bir növ əyləncə və zarafat və yaxud da «dəllal arif» hesab etmək lazımdır. O, bir şerində belə deyir.
|
Bar xodaya əgər ze ruye xodayi
Tinəte insan həme cəmil sereşti
Çehreye rumi və surəte həbəşira
Mayeye xubi çe bovəd və elləti zeşti?
Tələte hindu və ruye tork çera şod?
Həm ço del duzəxi və ruye beheşti?
Əz çe səid oftad və əz çe şəqi şod
Zahede mehrabiyo keşişe kənəşti?
Çist xelaf əndər afərineşe aləm
Çun həmera dayevo məşşate to gəşti?
Girəm donya, ze bi məhəlliye donya
Bər gerehi xərbəto xəsise beheşti
Neməte monem çera əst dərya-dərya?
Mohnəte mofles çera əst kəşti-kəşti?
|
Mənası: İlahi, əgər hamını gözəl yaratsaydın nə olardı? Mən başa düşə bilmirəm ki, nə üçün rumlular gözəl, həbəşilər isə çirkindirlər? Nə üçün Hindlini cəhənnəm kimi qara, türkü isə behişt kimi ağ yaratmısan? Nə üçün zahid xoşbəxt, keşiş isə bədbəxtdir? Hamını sən yaratmısan, bəs bu fərqlər nə üçündür?
Nasir Xosrovun uzun və məşhur bir qəsidəsi var. O belə başlayır:
|
İlahi tulo ərze aləmətra
Təvani dər dele muri keşidən.
|
Mənası: İlahi sənin elə bir qüdrətin var ki, sən bütün dünyanı bir qarışqanın qarnında yerləşdirə bilərsən.
O, həmin qəsidədə belə deyir:
|
Həme cur mən əz bulğareyan əst
Kəz an ahəm həmi bayəd keşidən
Gene bulğariyanra niz həm nist
Bequyəm gər to betvani şenidən
Xodaya rast quyəm fetnə əz tust
Vəli əz tərs nətvanəm çeğidən
Ləbo dəndane torkan xətara
Nə bayesti çenin xub afəridən
Ke əz dəste ləbo dəndani işan
Be dəndane dəsto ləb bayəd gəzidən
Be ahu miykoni ğovğa ke be qoriz
Be tazi mizəni hey bər dovidən.
|
Mənası: Mənim bütün bədbəxtliklərim gözəllərin əlindəndir; mən onlardan ötrü ah çəkməliyəm; əgər eşidə bilərsənsə deyim ki, onlarda da günah yoxdur; ilahi, bütün bədbəxtliklər səndəndir, amma qorxudan bir şey deyə bilmirəm; gözəllərin dil-dodaqlarını gərək belə gözəl yaratmayaydın; mən gərək onların gözəlliyinin təsirindən əl-ayağımı dişləyəm; sən dovşana qaç, tazıya tut deyirsən.
Ədəbiyyatşünasların bəziləri iddia edirlər ki, bu qəsidə Nasir Xosrovun deyildir.
Təqribən qırx il bundan əvvəl şirazlı şairlərdən biri, bu barədə bir qəsidə yazmışdı və onun cavabı mərhum Əxgər tərəfindən «Əxgər» jurnalında müsabiqəyə qoyuldu və elm əhlindən bu barədə öz nəzərlərini bildirmələri istənildi. Ölkənin müxtəlif yerlərindən ruhani, qeyri-ruhani, kişi və qadınlığından asılı olmayaraq, bir çoxları həmin tədbirdə iştirak etdilər. Onların bəziləri nəsr, bəziləri isə nəzmlə ona cavab verdilər və hətta bəziləri həmin şairin nəzərini təsdiqlədilər. Onların hamısı mərhum Əxgər tərəfindən «Yaradılışın sirləri» adlı kitabda çap edildi. Mən həmin cavabların nə olmasına toxunmaq və bu barədə fikir bildirmək istəmirəm. Əlbəttə alimlərdən bəziləri öz açıqlamalarında maraqlı nöqtələrə toxunublar.
Kitabın adı: İlahi ədalət
Müəllif: Ustad Mürtəza Mütəhhəri
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6678
Bu gün: 0
