NƏQD VƏ NİSYƏ

Məsələ 2063: Əgər bir mal nəqd satılmışsa, alıcı və satıcı müamilədən sonra bir-birlərindən malı və pulu istəyib ala bilərlər. Döşənəcək və libas kimi daşına bilən və tarla və ev kimi daşınmaz şeylərin verilməsi mal sahibinin onlardan əlini çəkib, tərəfin istədiyi zaman onlardan istifadə edə biləcəyi şəkildə onun ixtiyarında qoyması ilə ola bilər. Bu isə şərait dəyişdikcə müxtəlif cür ola bilər.

Məsələ 2064: Nisyə müamilələrdə zamanın tam dəqiq şəkildə tə`yin edilməsi lazımdır. Deməli, pulunu xırman zamanı almaq üzrə bir mal satılarsa, vaxt tamamilə müəyyən edilmədiyindən müamilə də batil olur.

Məsələ 2065: Bir malı nisyə satarsa, satıcı onun əvəzini qərarlaşdırılan vaxt tamamlanmamış alıcıdan istəyə bilməz. Amma əgər alıcı ölərsə və özünə aid malı da olarsa, satıcı vaxt yetişməmiş alacağını onun mirasçılarından istəyə bilər.

Məsələ 2066: Nisyə satdığı bir mal üçün qərarlaşdırılan müddət tamam olduqdan sonra satıcı alacağını istəyə bilər, amma alıcı ödəyə bilməzsə, ya ona möhlət verər, ya da müamiləni pozaraq satılan şey mövcuddursa, onu geri ala bilər.

Məsələ 2067: Malın qiymətini bilməyən şəxsə bir miqdar nisyə verərsə və qiymətini də söyləməzsə, müamilə batildir. Amma nəqd satış qiymətini bilən bir şəxsə malı nisyə verib dəyərini çox hesablarsa, məsələn; «sənə nisyə verdiyim malı nəqd qiymətindən hər manatına bir qəpik daha çox hesablayıram» – deyərsə, o da qəbul edərsə, maneçiliyi yoxdur.

Məsələ 2068: Bir malı nisyə satıb, pulunu almaq üçün bir müddət müəyyən etmiş olan şəxs məsələn, müddətin yarısı keçdikdən sonra alacağından bir miqdar keçib qalan qismi də nəqdə alarsa, maneçiliyi yoxdur.

SƏLƏF MÜAMİLƏSİ VƏ ONUN ŞƏRTLƏRİ

Məsələ 2069: İnsanın pulu nəqd alıb bir müddətdən sonra malı külli şəkildə satmasına sələf müamiləsi deyilir. O halda əgər alıcı «filan malı altı ay sonra almaq üzrə bu pulu verirəm» – deyirsə, satıcı da «qəbul etdim» – deyirsə, ya da satıcı pulu alıb «filan malı altı ay sonra vermək üzrə satdım» – deyirsə, müamilə səhihdir.

Məsələ 2070: Əgər qızıl və ya gümüşdən olan bir pulu sələf olaraq satarsa və əvəzində də qızıl və ya gümüşdən olan pul alarsa, müamilə batildir. Amma əgər bir malı və ya qızıl və ya gümüşdən olmayan bir pulu satarsa və əvəzində ayrı bir mal və ya qızıl və gümüşdən olan pul alarsa, müamilə (gələcək məsələnin 7-ci şərtində izah olunacaq şəkildə) səhihdir. Amma satdığı malın əvəzində ayrı bir mal almayıb, pul alması müstəhəbb ehtiyatdır.

Məsələ 2071: Sələf müamiləsinin 7 şərti vardır:

1. Malın qiymətinin dəyişməsinə səbəb olan xüsusiyyətləri bildirməlidir. Amma çox diqqət etmək də lazım deyil. Camaatın, «malın xüsusiyyətləri bəlli oldu» – deyəcəyi qədər bildirilməsi kifayətdir.

2. Alıcı ilə satıcı bir-birindən ayrılmamışdan əvvəl alıcı pulun hamısını satıcıya verməli və ya onun pulu miqdarca satıcıdan nəqd tələbi olmalı və öz alacağını malın qiyməti əvəzinə saymalı, o da bunu qəbul etməlidir. Amma əgər malın qiymətinin bir miqdarını versə, müamilənin həmin miqdarda səhih olmasına baxmayaraq, satıcı müamiləni bu halda poza bilər.

3. Müddəti dəqiq şəkildə bildirməlidir; əgər «xırman zamanının başlanmasına qədər verirəm» – deyərsə, zaman dəqiq bildirilmədiyindən müamilə batildir.

4. Malın alıcıya verilməsi zamanı olaraq tə`yin edilən vaxt istər o mal həmin vaxt az tapılan şeylərdən olsun və ya olmasın, satıcının onu verməsi mümkün olan bir vaxt olmalıdır.

5. Vacib ehtiyata əsasən, malın alıcıya veriləcəyi yer dəqiq şəkildə müəyyən edilməlidir. Amma onların danışığından onun yeri bəlli olarsa, ayrıca o yerin adını çəkmələrinə ehtiyac yoxdur.

6. Onun çəki və ya ölçüsü müəyyənləşdirilməlidir. Adətən görməklə satılan bir malı da sələf olaraq satmağın maneçiliyi yoxdur; amma qozun bə`zi qisimləri və yumurta kimi dənələri arasındakı fərq camaatın əhəmiyyət verməyəcəyi qədər az olmalıdır.

7. Satılan şey çəki və ya ölçü ilə satılan mallardandırsa, onun əvəzi eyni mallardan olmamalıdır. Hətta lazım ehtiyata əsasən, onun cinsi ölçü və ya çəki ilə satılan, başqa bir maldan da olmamalıdır. Əgər satılan şey ədədlə satılan şeylərdəndirsə, vacib ehtiyat olaraq onun əvəzini öz cinsindən çox tə`yin etmək caiz deyildir.

SƏLƏF MÜAMİLƏSİNİN HÖKMLƏRİ

Məsələ 2072: İnsan sələf olaraq satın aldığı bir malı müddəti qurtarmamışdan əvvəl satıcısından başqasına sata bilməz. Amma müddəti qurtardıqdan sonra malı təhvil almasa belə, satmasına maneçiliyi yoxdur. Amma meyvələrdən başqa, çəki və ya ölçü ilə satılan digər malları təhvil almamışdan əvvəl satmaq caiz deyildir. Lakin onları mal olduqları sərmayələrinə və ya daha azına satarsa, caizdir.

Məsələ 2073: Sələf müamiləsində satıcı malı qərarlaşdırılan zamanda verərsə, qərarlaşdırılan zamandakı vəziyyətdə olsa, gərək qəbul etsin. Əgər şərt edilən şeydən daha yaxşı olsa belə, alıcının qəbul etməsi gərəkdir. Amma əgər şərtləşməkdə məqsədləri qərarlaşdırılan haldakı vəziyyətdən daha yaxşısını qəbul etməmək olsa, bu hal istisnadır.

Məsələ 2074: Satıcının verdiyi mal qərarlaşdırılandan keyfiyyətcə daha aşağı olsa, alıcı qəbul etməyə bilər.

Məsələ 2075: Əgər satıcı qərarlaşdırılan mal əvəzinə bir mal verərsə, alıcı razı olduğu təqdirdə eybi yoxdur.

Məsələ 2076: Sələf olaraq satdığı şeyi alıcıya verəcəyi zaman o malı satıcı hazırlaya bilməzsə, alıcı istəsə, hazırlanıncaya qədər səbr edə, bilər ya da müamiləni pozub vermiş olduğu şeyi, yaxud onun əvəzini geri alar. Amma vacib ehtiyata görə onu satıcıya, yuxarı bir qiymətlə sata bilməz.

Məsələ 2077: Bir malı satıb, malı bir müddət sonra alıcıya verəcəyi və pulunu da bir müddət sonra almağı qərarlaşdırarsa, müamilə batildir.

QIZIL VƏ GÜMÜŞÜ, QIZIL VƏ GÜMÜŞƏ SATMAQ

Məsələ 2078: İstər sikkəli olsun, istərsə sikkəsiz, qızılı-qızıl, gümüşü-gümüş əvəzində satarsa və birinin çəkisi digərindən daha çox olarsa, müamilə batil və haramdır.

Məsələ 2079: Əgər qızılı gümüş və ya gümüşü qızıla nəqd olaraq satarlarsa, müamilə səhihdir və onların çəkilərinin də bərabər olması gərək deyil. Amma əgər müamilə müddətli olsa, batildir.

Məsələ 2080: Əgər qızılı gümüşə və ya gümüşü qızıla satarlarsa, alıcı və satıcı bir-birlərindən ayrılmamış satılanı və əvəzində veriləni bir-birlərinə təhvil verməlidirlər. Əgər qərarlaşdırdıqlarından heç bir miqdarını təslim etməzlərsə, müamilə batildir. Əgər onların bir hissəsini təhvil versələr, müamilə həmin miqdarda səhihdir.

Məsələ 2081: Əgər alıcı və ya satıcı qərarlaşdırılan şeyin hamısını təhvil verərsə, digəri isə bir miqdarını verib bir-birlərindən ayrılarlarsa, hər nə qədər o miqdara müamilə səhihsə də, malın hamısı əlinə çatmayan şəxs müamiləni poza bilər.

Məsələ 2082: Əgər bir az gümüş mə`dəni torpağını saf gümüşə və ya bir az qızıl mə`dəni torpağını saf qızıla satsalar, müamilə batildir. Amma əgər məsələn; gümüş mə`dəni torpağında olan gümüşün saf gümüş miqdarında olduğunu bilirsə, eybi yoxdur. Lakin, gümüş mə`dəni torpağını qızıla, qızıl mə`dəni torpağını isə gümüşə satmağın əvvəldə deyildiyi kimi, maneçiliyi yoxdur.

İNSANIN MÜAMİLƏNİ POZA BİLƏCƏYİ YERLƏR

Məsələ 2132: Bir müamiləni pozma haqqına «fəsx etmə haqqı» deyilir. Alıcı və satıcı on bir yerdə müamiləni poza bilərlər.

1. Hərçənd müamilə məclisini tərk etmiş olsalar belə, bir-birindən ayrılmamış olsunlar və bu fəsx etmə haqqına «məclis fəsx etmə haqqı» deyilir.

2. Alış-verişdə, alıcı və ya satıcı və digər müamilələrdə iki tərəfdən biri aldadılmış olarsa, bu fəsx etmə haqqına (ğəbn) «aldatma fəsx etmə haqqı» deyilir. Bu cür fəsx etmə haqqının sübut olması camaatın zehnində olan bir şərtdən qaynaqlanır. Yə`ni hər müamilədə hər iki tərəfin zehnində bu şərt var ki, aldığı mal maliyyət baxımından verdiyi maldan çox aşağı olmamalı və əgər belə olarsa, müamiləni pozma haqqına sahib olsun. Amma əgər bə`zi yerlərdə xüsusi qaydada zehnlərdə olan şərt ayrı bir şəkildə olarsa, məsələn; şərt aldığı maliyyət baxımından verdiyi maldan az olduğu təqdirdə aradakı fərqini tərəfdən istəmə haqqına və bu mümkün olmazsa, müamiləni pozma haqqına sahib olmaq olarsa, belə yerlərdə xüsusi qaydaların şərtinə əməl edilməlidir.

3. Müamilədə müəyyən bir müddətə qədər hər ikisinin və ya birinin müamiləni pozma haqqına sahib olmaları şərt edilmişsə, bu haqqa «şərti fəsx etmə haqqı» deyilir.

4. İki tərəfdən biri tərəfin ona rəğbət etməsini saxlayacaq və ya ona olan rəğbətinin çoxalmasına səbəb olacaq şəkildə öz malını olduğundan daha yaxşı göstərərsə, buna «tədlis qüsuru (gizlətmə səbəbilə olan) fəsx etmə haqqı» deyilir.

5. Müamilə tərəflərindən biri qarşı tərəfin onun üçün bir iş görməsini şərt qoymuş olarsa və o da o şərtə əməl etməzsə və ya onun verəcəyi müəyyən bir malda bir xüsusiyyətin olmasını şərt qoyarsa və o malda o xüsusiyyət olmazsa, bu halda şərt edən şəxs müamiləni poza bilər və buna «şərtə uyğun gəlməyən təxəllüf fəsx etmə haqqı» deyilir.

6. Malda və ya onun əvəzində qüsur olarsa, buna «qüsurdan ötrü fəsx etmə haqqı» deyilir.

7. Müamilə edilən malın bir miqdarının başqasının malı olduğu anlaşılırsa, bu halda əgər onun sahibi bu müamiləyə razı olmazsa, alıcı müamiləni poza bilər və ya o miqdarın pulunu əgər vermişsə, digər tərəfdən ala bilər. Buna «şəriklikdən doğan fəsx etmə haqqı» deyilir.

8. Mal sahibi tərəfindən görmədiyi bəlli bir malın xüsusiyyətlərini söylərsə və sonradan söylədiyi kimi olmadığı meydana çıxarsa və ya tərəf malı əvvəlcədən görmüş olarsa və indi də əvvəl görmüş olduğu xüsusiyyətlərə sahib olduğunu bilərsə, sonradan o xüsusiyyətlərin onda qalmamış olduğu anlaşılarsa, bu halda tərəf müamiləni poza bilər və buna «görmədən əmələ gələn fəsx etmə haqqı» deyilir.

9. Alıcı aldığı malın pulunu üç günə qədər satıcıya verməzsə və satıcı da malı təhvil verməmiş olsa, satıcı müamiləni poza bilər. Əlbəttə bu, satıcınan alıcıya pulu verməsində möhlət verib, müddət bildirilmədiyi haldadır. Amma əgər möhlət verilməmiş olsa, pulu verməyi azacıq gecikdirməklə də müamiləni poza bilər. Amma əgər ona üç gündən çox möhlət vermişsə, bu möhlət tamam olmamışdan əvvəl müamiləni poza bilməz. Buradan aydınlaşır ki, əgər satdığı şey bə`zi göyərti və meyvələr kimi bir gün qalmaqla zay olan bir şeydirsə, onun müddəti az olacaq. Buna «gecikdirildiyinə görə fəsx etmə haqqı» deyilir.

10. Bir heyvan satın almış olan alıcı, üç günə qədər müamiləni poza bilər. Həmçinin satdığı şeyin əvəzində bir heyvan alan satıcı üç günə qədər müamiləni poza bilər. Buna «heyvan alış-satışı fəsx etmə haqqı» deyilir.

Məsələ 2084: Əgər alıcı malın qiymətini bilməzsə və ya aldığı zaman qafil olaraq normadan daha baha bir qiymətə alarsa, e`tina edilən dərəcədə baha almışsa, müamiləni poza bilər. Əlbəttə, müamiləni pozma zamanında malın özü mövcud olmalıdır, əks təqdirdə müamiləni poza bilmə haqqının olması məhəlli-işkaldır. Həmçinin əgər satıcı malın qiymətini bilməzsə və ya müamilə zamanı yaddan çıxaraq qiymətindən aşağı satarsa, e`tina edilən miqdarda ucuz satmışdırsa, yuxarıda deyilən şərtlə müamiləni poza bilər.

Məsələ 2085: Şərtli satış müamiləsindəki məsələn; bir milyonluq evi beş yüz min manata satıb, satıcının müəyyən olunmuş vaxt daxilində pulu verdiyi təqdirdə müamiləni poza bilmə haqqına sahib olması qərarlaşdırılırsa, satıcı və alıcının həqiqətən alqı-satqı qəsdləri olarsa, müamilə səhihdir.

Məsələ 2086: Şərtli – satış müamiləsində satıcı pulu vaxtında vermədiyi halda onun mülkünü geri verə biləcəyindən əmin olsa belə, müamilə səhihdir. Amma pulu vaxtında verməzsə, alıcıdan mülkü istəməyə haqqı yoxdur. Əgər alıcı ölərsə, onun varislərindən mülkü tələb edə bilməz.

Məsələ 2087: Əgər keyfiyyətli çayı keyfiyyəti aşağı olan çayla qarışdırıb, keyfiyyətli çay adına satarsa, alıcı müamiləni poza bilər.

Məsələ 2088: Əgər alıcı aldığı malın bir qüsuru olduğunu başa düşərsə, məsələn; bir heyvan alıb, sonra onun gözünün birinin kor olduğunu görərsə, əgər bu qüsur müamilədən əvvəl heyvanda olduğu halda o bilmirdisə, müamiləni pozaraq onu satıcıya qaytara bilər. Əgər onu qaytarması mümkün olmazsa, məsələn; o malda bir dəyişmə meydana gəlmiş olarsa və ya onda geri qaytarmağa mane olan bir təsərrüf etmişsə, məsələn, onu satıb, yaxud icarəyə veribsə, yaxud da parçanı kəsib, ya tikmişsə, bu halda sağlam ilə qüsurlu arasında qiymət fərqini müəyyənləşdirib satıcıya verdiyi puldan həmin miqdarını geri ala bilər. Məsələn; dörd manata aldığı bir malın qüsuru olduğunu başa düşərsə, əgər onun qüsursuzunun qiyməti səkkiz manat, qüsurlunun qiyməti isə altı manatdırsa, qüsursuzla qüsurlu arasındakı qiymət fərqi dörddə bir olduğundan satıcıya verdiyi pulun dörddə biri olan bir manatı geri ala bilər.

Məsələ 2089: Satıcı satdığı malın əvəzində aldığı müəyyən bir şeydə qüsur olduğunu görərsə, əgər o qüsur müamilədən əvvəl göründüyü halda o bilməmişdirsə, satıcı müamiləni pozaraq onu sahibinə qaytara bilər. Amma əgər o şeydə meydana gələn bir dəyişmə və təsərrüf etmə üzündən qaytara bilməzsə, əvvəlki məsələdə söylənən qaydaya görə qüsursuz ilə qüsurlu arasındakı qiymət fərqini ala bilər.

Məsələ 2090: Əgər müamilədən sonra və malı alıcıya verməmişdən əvvəl onda bir qüsur ortaya çıxarsa, alıcı müamiləni poza bilər. Həmçinin malın əvəzi olan bir şeydə müamilədən sonra, verilməmişdən əvvəl bir qüsur meydana gələrsə, satıcı müamiləni poza bilər. Əgər qiymət fərqini almaq istərlərsə də geri qaytarmaq imkanı olmadığı təqdirdə caizdir.

Məsələ 2091: Müamilədən sonra malın qüsuru olduğunu anlarsa, müamiləni pozmaq istərsə, dərhal pozmalıdır. Əks təqdirdə (halların müxtəlifliyini nəzərə almaqla) əgər normadan çox vaxt keçənə qədər tə`xirə salsa artıq müamiləni poza bilməz.

Məsələ 2092: Əgər müamilədən sonra aldığı malın qüsuru olduğunu başa düşərsə, satıcı hazır olmasa belə, müamiləni poza bilər. Başqa fəsx etmə haqqlarında da hökm eynidir.

Məsələ 2093: İki yerdə alıcı, malda üzə çıxan qüsur səbəbi ilə müamiləni poza bilməz və ya qiymət fərqini ala bilməz.

1. Malı alarkən qüsurlu olduğunu bilirdisə;

2. Müamilə vaxtı satıcı «bu malı bütün qüsurları ilə bərabər satıram» – demişsə, amma bir qüsuru göstərib və «bu qüsurla satıram» – demişsə və sonradan onda başqa bir qüsurun da olduğunu anlamışsa, alıcı satıcının göstərmədiyi qüsura görə malı geri qaytara bilər və geri qaytara bilmədiyi təqdirdə də qiymət fərqini ala bilər.

Məsələ 2094: Əgər alıcı aldığı malın qüsurlu olduğunu başa düşərsə və aldıqdan sonra onda ayrı bir qüsur meydana çıxarsa, müamiləni poza bilməz. Amma qüsursuz ilə qüsurlu arasındakı qiymət fərqini ala bilər. Lakin aldığı heyvan qüsurlu olsa, fəsx etmə haqqına sahib olduğu üç gün keçməmişdən əvvəl başqa bir qüsur meydana gələrsə, onu təhvil almış olsa belə, yenə də geri qaytara bilər. Həmçinin yalnız alıcının müəyyən müddətə qədər fəsx etmə haqqına sahib olsa, o müddət ərzində malda başqa bir qüsur meydana gələrsə, onu təhvil almış olsa belə, müamiləni poza bilər.

Məsələ 2095: Əgər insanın özünün görmədiyi bir malı olarsa və digəri ona malın xüsusiyyətlərini başa salarsa, o da başqasının ona anlatdığı xüsusiyyətləri alıcıya söyləyərək onu satarsa, sonra da onun dediklərindən daha yaxşı olduğunu başa düşərsə, müamiləni poza bilər.