Alqı-satqı hökmləri

Məsələ 2008: Kəsb edən (alver edən) şəxs, gərək alqı-satqının, gündəlik qarşıya çıxan halların hökmlərini öyrənsin. Hətta əgər öyrənmədiyinə görə harama düşməsi, yaxud vacibi tərk etməsi gözlənilirsə, hökmü öyrənmək lazımdır. Həzrət İmam Sadiqdən (ə) rəvayətdir ki, alqı-satqı etmək istəyən şəxs, gərək onun hökmlərini öyrənsin və əgər onun hökmlərini öyrənməzdən əvvəl alqı-satqı etsə, batil və şübhəli müamilələrin vasitəsilə həlakətə düşər.

Məsələ 2009: İnsan bir məsələni bilmədiyi üçün etdiyi alqı-satqının düzgün, yoxsa batil olduğunu bilməsə, nə aldığı nə də təhvil verdiyi maldan istifadə edə bilməz. Üstəlik məsələni öyrənməli, ya da hətta razılaşma yolu ilə olsa belə, ehtiyat etməlidir. Amma hərçənd müamilə batil olsa belə tərəfin onun o malı istifadə etməsinə razı olduğunu bilərsə, istifadə etməsi caizdir.

Məsələ 2010:Malı olmayan və vacib xərcləri olan şəxs (ailə və uşağının xərcləri kimi), işləyib qazanc əldə etməsi lazımdır. Ailənin yaşayışını daha da firavan etmək və fəqirlərə əl tutmaq və bu kimi müstəhəbb işlər üçün, kəsb – ticarət etmək müstəhəbbdir.

ALQI-SATQININ MÜSTƏHƏBBLƏRİ

Bir neçə şey alqı-satqıda müstəhəbb sayılmışdır:

1. Gərək şəxs malın qiymətində müştərilər arasında fərq qoymasın. Lakin fəqir və yoxsullar istisnadır.

2. Ticarət üçün oturmasının əvvəlində şəhadət kəlmələrini desin, müamilə etdikdə isə təkbir desin.

3. Satdığı şeyi artıq versin, aldığını az götürsün.

4. Müamilə etdiyi adam peşman olduqda və müamiləni pozmaq istədikdə, şəxs müamiləni pozmağa hazır olsun.

MƏKRUH MÜAMİLƏLƏR

Məsələ 2011: Müamilə də bir neçə şey məkruhdur. Onların bə`ziləri bunlardır:

1. Ğəşş (qatqı) hesab olunmasa, malın eybini deməmək; əgər ğəşş hesab olunsa, deməməsi haramdır.

2. Doğru olduğu halda and içmək; amma əgər doğru olmasa, haramdır.

3. Kəfən satmağı peşə seçmək;

4. Mö`min şəxsdən, eləcə də ona yaxşılıq və`dəsi verən şəxsdən, ehtiyacından artıq (qazanc) almaq.

5. Sübh azanı ilə günəşin ilkin çıxma vaxtı arasında olan müamilə;

6. Şəhər əhlindən bir şəxs alqı-satqıda o yerin əhli olmayan qəriblərin vəkili olması. Hətta ehtiyat müstəhəbb bunu tərk etməkdir.

7. Bir mö`minin almaq istədiyi malın müamiləsinə daxil olmaq; Üstəlik ehtiyat müstəhəbb bunu tərk etməkdir.

HARAM MÜAMİLƏLƏR

Məsələ 2012: Haram müamilələr çoxdur. Bunlardan bə`ziləri aşağıdakılardır:

1. Ehtiyata əsasən kefləndirici içkiləri, ov iti olmayan it, donuz və həmçinin nəcisin murdarını alıb-satmaq ehtiyat vacibə əsasən; Bundan qeyri hallarda əgər eyni nəcisdə halal istifadə etmək mümkün olarsa, məsələn; nəcis ğaitin gübrə kimi alqı-satqısı caizdir.

2. Qəsbi malı alıb-satmaq; əgər onda təhvil verib təhvil almaq kimi təsərrüfləri tələb edirsə;

3. Müqabil tərəfin nəzəri cəlb olunmadığı halda e`tibardan düşmüş , yaxud qəlp (saxta) pullarla alver etmək; Amma əgər saxta və ya e`tibarsız olduğunu bilsə, müamilə caizdir.

4. Büt, xaç, haram musiqi və qumar alətləri kimi müəyyən formada hazırlanan və adətən yalnız haram yolda istifadə olunan və dəyəri onun haram istifadəsi səbəbi ilə olan bir şeyin alqı-satqısı;

5. Tərkibində ğəşş (aldatma) olan müamilə;

Həzrət Rəsulullah (s) buyurmuşdur: «Müamilə edərkən müsəlmanlara ğəşş edən (onları aldadan), şəxs bizdən deyildir. Kim öz müsəlman qardaşı ilə ğəşş etsə, Allah-təala onun ruzisinin bərəkətini çəkər, onun qazanc yolunu bağlayar və onu öz ixtiyarına buraxar».

Ğəşşin bir neçə müxtəlif növləri var:

1-Yaxşı malı pis mala, yaxud başqa bir şeyə qatmaq, məsələn, südə su qatmaq.

2-Olduğunun əksinə olaraq zahirini gözəl cilvələndirmək, məsələn, köhnəlmiş göyərtilərə su vurub təzə göstərmək.

3-bir malı başqa mal kimi göstərmək; məsələn, müştərinin xəbəri olmadan bir şeyin yalnız üzünə qızıl çəkmək.

4- Müştərinin, satıcının ondan heç nəyi gizlətməməsinə arxayın olduğu halda malın eybini gizlətmək.

Məsələ 2013: Yuyulması mümkün olan, nəcis olmuş pak bir şeyi satmağın eybi yoxdur, palaz-xalça və qab kimi. Həmçinin yuyulması mümkün olmasa da, amma onun halal və adi olan mənfəəti neft kimi pak olmaqla şərtlənməməlidir, hətta əgər pak olmasına bağlı olsa da, əgər halal və e`tina olunacaq mənfəəti olsa, yenə də satmaq caizdir.

Məsələ 2014: Əgər bir kəs nəcis bir şeyi satmaq istəsə, gərək onun nəcis olduğunu alıcıya o halda desin ki, əgər deməsə, alıcı harama düşə, yaxud vacibi tərk edə bilər, məsələn; nəcis suyu, dəstəmaz və qüsl almaqda işlədər, onunla vacib namazını qılar və ya nəcis şeydən yemək və içməkdə istifadə edər. Əlbəttə deməyin faydası olmadığı şəxslərə; məsələn, nəcasat və paklığa riayət etməyən laqeyd bir şəxs olsa bildirməsi lazım deyildir.

Məsələ 2015: İçməli olan və içməli olmayan nəcis dərmanları alıb-satmağın caiz olduğuna baxmayaraq, onun nəcis olduğunu əvvəlki məsələdə verildiyi kimi, gərək müştəriyə desinlər.

Məsələ 2016: Qeyri-İslami ölkələrdən gətirilən yağların nəcis olduğu müəyyən olmazsa, alınıb-satılmaların eybi yoxdur. Amma heyvanın ölməsindən sonra ondan alınan yağ, jelatin kimi və sair maddələr kafirin əlindən alınsa və ya qeyri-islami ölkələrdən gətirilsə, əgər şər`i-üsullara əsasən kəsilmiş olan bir heyvana aid olduğuna ehtimal verilərsə, alqı-satqısı caiz və pakdır. Amma yeyilməsi haramdır və satıcının müştəriyə onun keyfiyyətini deməsi lazımdır. Əgər deməsə, 2012-ci məsələdə deyildiyi kimi, onun harama düşməsi, ya vacibi tərk etməsi ehtimalı vardırsa, satıcı vəziyyəti ona söyləməlidir.

Məsələ 2017: Şəriətdə tə`yin edilən göstərişə görə kəsilməyən və ya özü ölmüş olan tülkü və buna bənzər heyvanın dərisinin alqı-satqısı ehtiyata əsasən caiz deyildir. Amma əgər şəkk olunsa, işkalı yoxdur.

Məsələ 2018: Qeyri-İslami ölkələrdən gətirilən və ya kafirin əlindən alınan dərinin, şər`i göstərişə görə kəsilmiş olan bir heyvana aid olduğuna ehtimal verilirsə, onun alqı-satqısı caizdir. Həmçinin onda namaz qılmaq da səhihdir.

Məsələ 2019: Heyvanın ölməsindən sonra ondan əldə edilən yağ və sair maddələr və ya dəri müsəlmanın əlindən alınıbsa və insan onun, şər`i göstərişə görə kəsilmiş olan heyvana aid olub-olmadığını araşdırmadan bir kafirdən aldığını bilirsə, hərçənd onun paklığına və alqı-satqısının caiz olmasına hökm olsa da, o yağı və bu kimi şeyləri yemək caiz deyildir.

Məsələ 2020: Şərab və sair məstedici içkilərin müamiləsi haram və batildir.

Məsələ 2021: Qəsbi malı satmaq batildir, amma sahibi icazə versə, düzdür və satıcı gərək alıcıdan aldığı pulu ona (sahibinə) qaytarsın.

Məsələ 2022: Əgər alıcı ciddi müamilə etmək qəsdi olduğu halda, aldığı şeyin pulunu verməmək niyyətində olarsa, onun bu niyyəti müamilənin səhih olmasına bir zərər yetirməz, amma o şeyin pulunu satıcıya verməsi gərəkdir.

Məsələ 2023: Əgər alıcı zimmə ilə aldığı malın pulunu sonradan haram maldan vermək istəsə, müamilə səhihdir. Amma ona borclu borcunu halal maldan verməlidir ki, borcu ödənmiş olsun.

Məsələ 2024: Haram əyləncə alətlərinin alış-satışı, caiz deyil. Amma müştərək alətlər, məsələn; radio, maqnitofon, video kimi əşyaların alıb-satmağın maneəsi yoxdur. Özü və ailəsinin onlardan haram yolda istifadə etməyəcəyinə əmin olan şəxs üçün onları saxlamaq caizdir.

Məsələ 2025: Əgər halal istifadəsi mümkün olan bir şeyi haramda işlətmək qəsdi ilə satsa, məsələn, üzümü, şərab istehsal etmək üçün satsa, istər müamilə zamanı bunu qərara almış olsun, istərsə ondan əvvəl və müamiləni də o əsasda yerinə yetirsələr, bu müamilə haramdır. Amma bu qəsd ilə satmasa, sadəcə bilsə ki, müştəri üzümdən şərab düzəldəcək, müamilənin eybi yoxdur.

Məsələ 2026: Canlıların heykəlini düzəltmək ehtiyata əsasən, haramdır, amma onları alıb-satmağın maneəsi yoxdur. Canlıların şəklini çəkmək caizdir.

Məsələ 2027: Qumardan, oğurluqdan, ya batil müamilədən əldə edilmiş şeyi, onda təsərrüf etməyi tələb edirsə, almaq haramdır və bir kəs onu alıb satandan götürsə, gərək onu əsl sahibinə qaytarsın.

Məsələ 2028: Piy yağı ilə qarışdırılmış bir yağı satan şəxs, əgər onu müəyyən edərsə, məsələn; «bu 1 kq yağı satıram» deyərsə, onda olan piy yağı ona yağ deyilməyəcək qədər çoxdursa, müamilə batildir və əgər onda olan piy yağı, ona piy yağı ilə qarışdırılmış yağ deyiləcək qədər azdırsa, müamilə səhihdir. Amma müştəri, nöqsanlığa görə müamiləni ləğv etmə haqqına sahibdir və öz pulunu geri ala bilər. Amma əgər yağ piydən ayrılsa (seçilirsə), yağın tərkibindəki piyin miqdarına mütənasib olaraq müamilə batil olur və satıcı o piy üçün aldığı pul müştərinin malı və piy satıcının malıdır və müştəri onun tərkibində olan xalis yağın müamiləsini də poza bilər. Amma əgər onu müəyyən etməsə və zimməsində olan bir batman yağı satsa, sonra piy ilə qarışmış yağı versə, müştəri o yağı geri qaytarıb və xalis yağı tələb edə bilər.

Məsələ 2029: Əgər malın bir miqdarını, çəki ya peymanə ilə satsalar, həmin maldan daha çox miqdarına satarsa, məsələn; bir batman buğdanı bir batman yarım buğdaya satsa, riba və haramdır. Hətta əgər iki maldan biri salim, o biri eybli, ya malın biri yaxşı, o biri pis olsa, ya qiymətdə bir-biri ilə fərqli olsalar, belə ki, verdiyi miqdardan çox alsa, yenə də riba və haramdır. Əgər sınıq olmayan misi verib və ondan çox sınıq mis alsa, ya uzun düyünü verib, ondan çox yumru düyü alsa, ya düzəlmiş qızılı verib, ondan çox düzəlməmiş qızıl alsa, riba və haramdır.

Məsələ 2030: Əgər artıq aldığı şey satdığından başqa bir şey olsa, məsələn; bir batman buğdanı, bir batman buğdaya və bir qəpik (riyal) pula satsa, yenə də riba və haramdır. Hətta artıq bir şey almasa, amma şərt etsə ki, alıcı onun üçün bir iş görsün, riba və haramdır.

Məsələ 2031: Əgər miqdarı az verən şəxs bir şey əlavə etsə, məsələn; bir batman buğda və bir dəsmalı bir batman yarım buğdaya satsa, eybi yoxdur. Belə ki, onların qəsdi bu olsa ki, dəsmal o çox miqdarın müqabilində olsun və həm də müamilə nəqd olsun. Həmçinin hər iki tərəfdən bir şey artırsalar, məsələn; bir batman buğdanı və bir dəsmalı bir batman yarım buğdaya və bir dəsmala satsa, belə ki, qəsdləri bu ola ki, birinci tərəfdə dəsmal və yarım batman buğda, ikinci tərəfdəki dəsmalın müqabilində olsa, eybi yoxdur.

Məsələ 2032: Parça kimi metrə və zira ilə satılan bir şeyi və ya qoz və ya toyuq yumurtası kimi ədədlə satılan bir şeyi satıb müqabilində daha artıq alarsa, eybi yoxdur. Amma hər ikisi də eyni cinsdən olarsa və müamilə də müddətli olarsa, onun səhih olması bu halda məhəlli-işkaldır. Məsələn, on ədəd qozu nağd verib bir aydan sonra on iki qoz alarsa. Kağız pulu da satmaq bunun kimidir, məsələn; manatı digər cinsdən olan dinar, ya dollar kimi kağız pula nəqd, ya müddətlə satsa, maneəsi yoxdur. Amma əgər istəsə ki, öz cinsinə satsın və çox götürsün, gərək müamilə müddətli olmasın və belə olmadıqda onun səhih olması məhəlli-işkaldır. Məsələn; 100 manat nəqd verib, altı aydan sonra 110 manat alması kimi.

Məsələ 2033: Şəhərlərin çoxunda və ya bir şəhərdə çəki və peymanə ilə, bə`zi şəhərlərdə isə ədəd ilə satılan malların, ədəd ilə müamilə olunan şəhərdə artığına satmağı caizdir.

Məsələ 2034: Çəki ya peymanə ilə satılan şeylərdə, əgər bir şeyi satarsa və əvəzini bir maldan olmayan şeydən götürsə və müamilə nəqd olsa, çox götürməyin eybi yoxdur, amma müamilə müddətli olsa, məhəlli-işkaldır. Deməli, əgər bir batman düyünü iki batman buğdaya bir aya qədər satsa, o müamilənin səhihliyi işkalsız deyil.

Məsələ 2035: Yetişmiş meyvəni, yetişməmiş meyvə ilə artığına müamilə etmək caiz deyil. Əgər bərabər olsalar və nəqdi olsa, məkruhdur. Əgər nisyə olsa, işkallıdır.

Məsələ 2036: Arpa və buğda, faiz (riba) xüsusunda bir cinsdən hesab edilir; Belə ki, bir batman buğda verib əvəzində bir batman iki yüz əlli qram arpa alarsa, riba və haramdır. Həmçinin xırman vaxtı on batman buğda vermək qəsdi ilə on batman arpa satın alarsa, arpanı nəqd alıb, buğdanı bir müddət sonra verdiyi üçün çox almış kimi olur və haramdır.

Məsələ 2037: Ata və oğul, qadın və əri bir-birlərindən faiz (riba) ala bilərlər. Həmçinin müsəlman bir kimsə İslamın mühafizəsi altında olmayan bir kafirdən faiz ala bilər; amma İslamın mühafizəsi altında olan kafirlə faizli müamilə etmək haramdır. Müamilə tamam olduqdan sonra əgər faiz vermək onun şəriətində caizdirsə, ondan faiz ala bilər.

Məsələ 2038: Ehtiyat vacibə görə, üzü (dibdən) qırxmaq və buna görə zəhmət haqqı almaq caiz deyil. Zərurət (çıxılmaz) halı, eləcə də onun tərk edilməsi (qırxılmaması) adətən dözüləsi olmayan bir çətinlik və ya zərər törədərsə, hərçənd başqalarının istehza və təhqir etməsi cəhətində olsa belə, bu iki hal istisnadır.

Məsələ 2039: Ğina haramdır. Ğina dedikdə məqsəd, ləhv-ləəb (kef) məclislərinə məxsus olan tərzdə avazla oxunan batil mətləblərdir. Həmçinin, Qur`an, dua və bu kimi şeyləri də o cür oxumaq caiz deyil. Ehtiyat vacibə görə qeyd olunanlardan başqa sözlər də gərək bu səslə (ğina ilə) oxunmasın. Həmçinin ğinaya qulaq asmaq da, eləcə də ğina üçün əmək haqqı (ücrət) almaq da haramdır. O, alsa belə, alanın mülkü olmur. Onu öyrətmək və öyrənmək də caiz deyil.

Musiqi də, yə`ni xüsusi musiqi alətlərində çalmaq da əgər ləhv-ləəb məclislərinə məxsus olacaq tərzdədirsə, haram, əks təqdirdə haram deyil. Haram musiqi çalmaqla ücrət almaq da haramdır, alanın mülkü olmur, onu öyrənib öyrətmək də haramdır.