Məsələ 1721: Yeddi şeydə xums vacib olur:

1. Qazanc.

2. Mə`dən.

3. Xəzinə.

4. Harama qarışmış halal mal.

5. Dənizə baş vurmaqla əldə olan cəvahirat.

6. Müharibə qəniməti.

7. Məşhura əsasən, zimmi kafirin müsəlmanlardan satın aldığı yer; bunlarla bağlı olan hökmlər qarşıda genişcə açıqlanacaqdır.

1. QAZANC

Məsələ 1722: Əgər insan ticarət, sənət və ya digər kəsb – qazanc yolları ilə mal əldə edərsə, hətta əgər bir meyyitin oruc və namazını yerinə yetirərək muzd alıb bir mal əldə etsə belə, bu, onun özünün və ailəsinin illik xərclərindən çox olarsa, çox olan qismin xumsu (1/5-i) aşağıda deyiləcək üsulla verilməlidir.

Məsələ 1723: Əgər qazancdan qeyri bir yol ilə mal əldə edərsə, – növbəti məsələdə istisna olunan hallardan başqa – məsələn; ona bir şey bağışlanarsa, illik xərcindən artıq qaldığı təqdirdə, onun xumsunu verməlidir.

Məsələ 1724: Qadının aldığı mehriyyənin və kişinin xül` talağın əvəzində aldığı malın xumsu yoxdur. Həmçinin, alınan diyənin (qan pulunun) da xumsu yoxdur. Həmçinin miras bəhsində mö`təbər olan qanunlara əsasən, insana yetişən miras da eyni hökmü daşıyır. Amma şiə olan bir müsəlmana, bu deyilən yoldan əlavə, məsələn; tə`sib[5] yolu ilə miras olaraq bir mal yetişərsə, o mal mənfəətdən hesab olunur və onun xumsunu verməsi gərəkdir. Həmçinin əgər ona, ata və oğuldan qeyri, ümidi olmayan bir yerdən miras yetişərsə, vacib ehtiyata əsasən, illik xərcindən artıq qaldığı təqdirdə, o malın xumsunu verməlidir.

Məsələ 1725: Əgər bir şəxsin əlinə miras yolu ilə bir mal yetişsə və insan miras qoyan şəxsin o malın xumsunu vermədiyini bilərsə, gərək onun xumsunu versin. Həmçinin əgər o malın özündə xumsu yoxdursa, amma miras qoyan şəxsin xumsdan borcu olduğunu bilərsə, mirasdan onun borclu olduğu xumsu verməlidir. Lakin hər iki təqdirdə, əgər miras qoyan şəxsin xums verməyə əqidəsi yoxmuşsa və ya əsla xums vermirsə, varisin onun boynunda vacib olan xumsu verməsi lazım deyildir.

Məsələ 1726: Əgər insan qənaət yolu ilə illik xərcindən bir şey artırarsa, gərək onun xumsunu versin.

Məsələ 1727: Bütün xərcləri başqası tərəfindən verilən şəxs, əldə etdiyi bütün malların xumsunu verməlidir.

Məsələ 1728: Əgər bir şəxs, bir mülkü müəyyən şəxslərə, məsələn; öz övladlarına vəqf edərsə, əgər onlar o mülkdə ağac əkmək və ya əkinçilik yolu ilə bir mal əldə etsələr və illik xərclərindən artıq qalsa, gərək onun xumsunu versinlər. Həmçinin əgər o mülkdən icarə haqqı almaq kimi, başqa şəkildə faydalanarlarsa, illik xərclərindən artıq qalanının xumsunu verməlidir.

Məsələ 1729: Fəqirin kəffarə, məzalim qaytarılması kimi vacib, eləcə də müstəhəbb sədəqə olaraq aldığı mal, onun illik xərclərindən artıq qalarsa və ya ona verilən maldan bir mənfəət əldə etsə, məsələn; ona verilən bir ağacdan meyvə əldə etsə və illik xərclərindən artıq qalsa, ehtiyat vacibə əsasən onun xumsunu verməlidir. Amma ona zəkat və ya xums olaraq müstəhəqq olduğuna görə verilən malın özünün xumsunu vermək lazım deyildir. Amma əgər onların mənfəəti illik xərclərindən artıq qalsa xums düşür.

Məsələ 1730: Əgər bir şəxs xumsu verilməmiş pul ilə bir şey satın alarsa, yə`ni satıcıya «Mən malı bu pulla alıram», deyərsə və satıcı da 12 imam şiəsi olan bir müsəlman olarsa, bütün mala olan nisbətdəki müamilə səhihdir və bu pulla alınan malın üzərinə xums gəlir. (Bu müamilələrin səhih olmasında) şəriət hakiminin icazə və imzasına ehtiyac yoxdur.

Məsələ 1731: Əgər bir şəxs, bir malı satın alıb müamilədən sonra, onun qiymətini xumsu verilməmiş puldan versə, etdiyi müamilə səhihdir. Satıcıya verdiyi pulun xumsunu xums sahiblərinə borclu qalır.

Məsələ 1732: Əgər on iki imam şiəsi olan bir müsəlman, xumsu verilməmiş bir malı satın alsa, onun xumsu satıcının boynundadır və alıcının üzərinə heç nə düşmür.

Məsələ 1733: Əgər xumsu verilməmiş bir şeyi, 12 imam şiəsi olan bir müsəlmana bağışlayarsa, onun xumsu bağışlayanın öz üzərindədir. Malın bağışlandığı şəxsin üzərinə bir şey gəlməz.

Məsələ 1734: Əgər kafirdən və ya xumsa əqidəsi olmayan, yaxud xums verməyən bir şəxsdən insanın əlinə bir mal gələrsə, onun xumsunu verməsi vacib deyildir.

Məsələ 1735: Tacir, işçi, sənətkar, dövlət qulluqçusu və bu kimi şəxslər işə başladıqları tarixdən bir il keçdikdən sonra, illik xərclərindən artıq qalan qazanclarının xumsunu verməlidirlər. Həmçinin, mənbərçi (təbliğçi) və bu kimi şəxslərin qazancları ilin məxsus vaxtlarında olsa belə, əgər ilin əksər hissəsini tə`min edərsə, həmçinin, məişət xərclərini tə`min edə biləcək bir işi, sənəti olmayan, dövlət və ya camaatın yardımından istifadə edən, yaxud təsadüfi olaraq müəyyən gəlir əldə edən şəxslər də bir mənfəət əldə edərsə, fayda götürdüyü vaxtdan bir il keçdikdən sonra, illik xərcindən artıq qalan qazancının xumsunu verməlidir. Deməli, hər bir mənfəət üçün ayrıca olaraq bir il hesab edə bilər.

Məsələ 1736: İnsan, ilin ortasında hər zaman qazanc əldə edərsə, onun xumsunu verə bilər, onun xumsunu ilin sonuna qədər tə`xirə salması da mümkündür. Amma əgər ilin axırına qədər ona ehtiyacı olmayacağını bilirsə, ehtiyat vacibə görə onun xumsunu gərək dərhal versin. Xums vermək üçün şəmsi (günəş) ilini ölçü qərar verirsə, bir maneəsi yoxdur.

Məsələ 1737: Əgər qazanc əldə etdikdən sonra, ilin ortasında ölərsə, ölüm zamanına qədərki xərcini qazancından götürüb, yerdə qalanının xumsunu verməlidirlər.

Məsələ 1738: Əgər ticarət üçün aldığı bir malın qiyməti qalxarsa və onu satmazsa və ilin ortasında qiyməti düşərsə, yüksələn miqdarın xumsu ona vacib deyildir.

Məsələ 1739: Əgər ticarət üçün aldığı malın qiyməti qalxdığı halda daha da qalxma ümidi ilə il bitdikdən sonraya qədər onu satmazsa və onun qiyməti düşərsə, qalxan miqdarın xumsu ehtiyata əsasən ona vacib olar.

Məsələ 1740: Əgər ticarət malından başqa bir malı satın alarsa və ya bu kimi bir yolla əldə edərsə və xumsunu verərsə, sonra da onun qiyməti yüksələrsə, onu satdığı təqdirdə, qiymətinə əlavə və illik xərcindən artıq qalmış olan miqdarın xumsunu verməlidir. Həmçinin, əgər məsələn; ağac meyvə verərsə və ya ətindən istifadə etmək üçün saxlanılan qoyun kökələrsə, gərək artan miqdarın xumsunu versin.

Məsələ 1741: Əgər xumsunu verdiyi, yaxud xums düşməyən bir pul ilə qiyməti yüksəldikdən sonra satmaq niyyəti ilə bir bağ salarsa, meyvələrin, ağacların və əkilən, yaxud öz-özünə əmələ gələn cavan ağacların, (tinglərin), kəsilib istifadə olunmağa yararlı olan quru budaqların, eləcə də bağın qiymətinin artan hissəsinin xumsunu verməlidir. Amma əgər məqsədi o ağacların meyvələrini sataraq faydalanmaq olsa, qiymətin artan miqdarına xums vacib deyil, amma yerdə qalanların xumsunu verməlidir.

Məsələ 1742: Əgər bir şəxs söyüd, çinar və bu kimi başqa ağaclar əkərsə, hər il onun artan hissəsinin xumsunu verməlidir. Həmçinin, əgər adətən hər il budanan budaqların da illik xərclərindən çox olarsa, gərək onun xumsunu versin.

Məsələ 1743: Bir neçə ticarət sahəsi olan, məsələn; öz sərmayəsi ilə bir qədər qənd, bir qədər də düyü alan şəxs, əgər o ticarət işlərinin hamısı mədaxil-məxaric, hesabdarlıq, qazanc və ziyan kimi ticarət işlərində bir olsa, ilin sonunda onun xərclərindən artıq qalan qismin xumsunu verməlidir. Bu təqdirdə, əgər bir bölümdən mənfəət, digər bölümdən isə zərər edərsə, bir bölümün zərərini o biri bölümün mənfəəti ilə bərpa edə bilər. Amma əgər iki müxtəlif işdə çalışırsa, məsələn; ticarət və əkinçilik edirsə, yaxud bir sahədə də olsa, mədaxil-məxaric hesabları bir-birindən ayrıdırsa, bu iki təqdirdə, vacib ehtiyata əsasən, bir bölümün zərərini o biri bölümün mənfəəti ilə bərpa edə bilməz.

Məsələ 1744: İnsan qazanc əldə etmək üçün xərclədiyi kommersiya və daşıma xərci kimi məsrəfləri, həmçinin onun iş vasitələrinə dəyən xəsarəti qazancdan çıxa bilər və o miqdarın xumsunu vermək lazım deyildir.

Məsələ 1745: İnsanın qazanclarından il əsnasında yemək, geyim, ev və ev əşyaları, oğlunu evləndirmə, qızın cehizi, ziyarət və bu kimi işlər üçün etdiyi xərclərin, öz mövqeyindən (şə`nindən) yüksək olmadığı təqdirdə xumsu yoxdur.

Məsələ 1746: İnsanın nəzir və kəffarə üçün xərclədiyi məsrəflər, onun illik məxaricindən hesab olunur. Həmçinin, başqasına hədiyyə etdiyi və ya mükafat olaraq verdiyi bir mal onun ictimai mövqeyindən yuxarı olmadığı təqdirdə onun illik məxaricindən hesab olunur.

Məsələ 1747: El arasında olan adətə görə qızın cehizliyini bir neçə ilə, tədricən hazırlayarsa və bu halda qızı üçün cehizlik tədarükü görməməsi onun ictimai mövqeyi (şə`ni) ilə zidd olarsa, hətta vaxtında hazırlaya bilmədiyinə görə olsa belə, əgər il boyu həmin ilin qazancından, öz şə`nindən artıq olmamaq şərti ilə bir miqdar cehizlik alsa və camaat arasında o miqdarın bir ildə tədarük görülməsi onun adətən illik xərclərindən sayılsa onun xumsunu vermək lazım deyildir. Amma əgər şə`nindən yuxarı olsa və ya bu ilin qazancından sonrakı ildə cehiz alarsa, gərək onun xumsunu versin.

Məsələ 1748: İnsanın həcc səfəri və digər ziyarətlər üçün xərclədiyi mal, o il xərclədiyi, illik xərcindən hesab edilir, amma əgər onun səfəri, sonrakı ildən bir müddətə qədər davam edərsə, sonrakı ildə xərclədiyi miqdarın xumsunu verməlidir.

Məsələ 1749: Ticarət, iş və ya bu kimi yolla mənfəət əldə edən bir şəxsin, xumsu vacib olmayan başqa bir malı da olsa, illik xərclərini, yalnız əldə etdiyi mənfəətlərdən hesab edə bilər.

Məsələ 1750: İllik məsrəfi üçün qazancından aldığı yeyinti maddələri ilin sonunda artıq qalsa, gərək onun xumsunu versin və əgər onların qiymətini vermək istərsə, əgər satın aldığı zamana nisbətlə qiymətləri artıq qalarsa, gərək il sonundakı qiymətini hesablasın.

Məsələ 1751: Əgər qazancından, xumsu verməzdən əvvəl evi üçün əşya alarsa, mənfəət ili keçdikdən sonra ehtiyacı qalmazsa, onun xumsunu vermək lazım deyildir. Həmçinin əgər ilin ortasında ehtiyacı aradan qalxsa, amma o şey qışlıq və yaylıq paltarı kimi adətən sonarkı illər üçün saxlanan bir şey olsa, bu təqdirdə xumsu yoxdur. Bu kimi şeylərdən başqasında il boyu ona ehtiyacı aradan qalxsa, vacib ehtiyat odur ki, xumsunu versin. Qadınların zinət əşyaları da, qadının onlardan zinət kimi istifadə etməsi zamanı keçdiyi təqdirdə, xumsu yoxdur.

Məsələ 1752: Əgər şəxs bir il qazanc mənfəəti götürməzsə, o ilin məsrəfini gələn ilin qazancından çıxa bilməz.

Məsələ 1753: Əgər ilin əvvəlində mənfəət götürməyib sərmayədən xərcləyərsə və il tamam olmazdan əvvəl qazanc əldə edərsə, sərmayədən xərcləmiş olduğu miqdarı qazancdan çıxa bilər.

Məsələ 1754: Əgər sərmayənin bir miqdarı ticarət və bu kimi şeylərdə aradan gedərsə, sərmayədən azalan miqdarı həmin ilin mənfəətindən çıxa bilər.

Məsələ 1755: Əgər sərmayədən qeyri mallarından başqa bir şey əlindən çıxsa, həmin il boyunca o şeyə ehtiyacı olarsa, qazancdan il ortasında onu tə`min edə bilər və xumsu da yoxdur.

Məsələ 1756: Əgər il boyunca qazanc əldə edə bilməsə və məsrəfləri üçün borc edərsə, borcunu gələcək illərin mənfəətindən çıxaraq onun xumsunu verməyə bilməz. Amma il boyu xərcləri üçün borc etsə və il tamam olmazdan əvvəl qazanc əldə edərsə, borcunu o qazancdan çıxa bilər. Həmçinin, birinci təqdirdə də, borcunu il boyu əldə etdiyi mənfəətlərdən ödəyə bilər və o miqdarın xumsu yoxdur.

Məsələ 1757: Malını çoxaltmaq və ya ehtiyacı olmayan bir mülkü almaq üçün borc edərsə, əgər il ərzində əldə etdiyi qazancdan xumsunu verməzdən o borcu ödəsə, gərək xums ili gəlib çatandan sonra o malın xumsunu versin. Amma əgər borc aldığı mal və ya borcla satın aldığı bir şey il boyunda əlindən gedərsə, (bu təqdirdə, borcunu o ilin mənfəətindən ödəyə bilər).

Məsələ 1758: İnsan, xumsu vacib olan şeylərin xumsunu o şeylərdən, eləcə də vacib olan xumsun qiyməti miqdarında xumsu verilmiş pul da verə bilər. Amma əgər üzərinə xums vacib olmayan bir mal vermək istəsə, bu şəriət hakiminin icazəsilə olmadığı təqdirdə məhəlli-işkaldır.

Məsələ 1759: Malının üzərinə xums gəlib və üzərindən bir il keçdiyi halda, xumsunu verməyincəyə qədər o maldan istifadə edə bilməz.

Məsələ 1760: Xums borcu olan şəxs, onu öz zimməsinə götürə bilməz, yə`ni özünü xums əhlinə borclu qəbul edib, malın hamısından istifadə edə bilməz. Əgər istifadə edərsə və mal tələf olarsa, gərək onun xumsunu versin.

Məsələ 1761: Xums borcu olan şəxs, şəriət hakimi ilə əldə dolandırsa və xumsu öz zimməsinə alarsa, malın hamısından istifadə edə bilər, əldə dolandırdıqdan sonra o maldan əldə edilən qazanclar da onun özünündür. Borcunu da tədrici olaraq, səhlənkarlıq sayılmayacaq şəkildə qaytarmalıdır.

Məsələ 1762: Bir kəslə şərik olan bir şəxs, əgər öz qazancının xumsunu versə və onun şəriki öz xumsunu verməsə və gələn il üçün xumsunu vermədiyi maldan şirkətə sərmayə qoyarsa, birinci şəxs 12 imam şiəsi olan müsəlmandırsa, şərikli maldan istifadə edə bilər.

Məsələ 1763: Həddi-büluğa çatmamış (səğir) uşaq üçün bir qazanc əldə edilsə, hərçənd hədiyyə olsa belə, əgər il boyunda onun məişət xərclərinə sərf olunsa onun üzərinə xums gəlir və o uşağın vəlisinə (qəyyumuna) onun xumsunu verməsi vacibdir. Əgər verməsə, uşağın özünə həddi-büluğa çatdıqdan sonra, onun xumsunu verməsi vacibdir.

Məsələ 1764: Başqa şəxsdən, xumsunu verib-vermədiyində şəkk etdiyi bir mal əldə edən şəxs, o maldan istifadə edə bilər. Hətta əgər onun xumsunu vermədiyinə yəqini olsa da, o, xums verən adam deyilsə, alan şəxs də 12 imam şiəsi olan müsəlmandırsa, o maldan istifadə edə bilər.

Məsələ 1765: Əgər bir şəxs il arasında qazancından illik vəsait və xərclərindən sayılmayan bir şey alarsa, il tamam olandan sonra onun xumsunu verməsi vacibdir. Əgər o şeyin xumsunu verməsə və qiyməti yüksələrsə, onun hal-hazırdakı qiymətinə görə xumsu ödənilməlidir.

Məsələ 1766: Əgər bir şəxs bir şey alıb onun pulunu, üstündən bir il keçdiyi və xumsunu vermədiyi puldan versə, və onun qiyməti qalxsa, əgər onun məqsədi qiyməti qalxandan sonra satmaq deyilsə, məsələn; əkin əkmək üçün almış olsa və onu almaq üçün verdiyi pulun xumsunu verməlidir. Amma əgər məsələn; xumsu verilməmiş pulu satıcıya verərək və ona «bu mülkü bu pulla alıram» – deyərsə, gərək o mülkün hal-hazırdakı dəyərinin xumsunu versin.

Məsələ 1767: Təklifinin əvvəlindən, yaxud müəyyən müddət, məsələn bir neçə il xums verməyən şəxs, əgər il arasında qazancından ehtiyacı olmayan bir şeyi satın almış olsa və o ticarətdən bir il vaxt keçsə, əgər ticarətçi deyilsə, qazanc əldə etdiyi vaxtdan bir il keçsə, gərək onun xumsunu versin. Amma əgər ictimai mövqeyinə uyğun olaraq ev əşyaları və ehtiyacı olan şeyləri alıbsa, bu şəraitdə əgər onları qazandığı ilin ərzində və o ilin qazancından aldığını, elə o ildə də ondan istifadə etdiyini bilirsə, onların xumsunu vermək lazım deyildir. Əgər bunu bilmirsə, vacib ehtiyata əsasən ehtimal verdiyi nisbətdə şəriət hakimi ilə razılaşmalıdır. Yə`ni əgər, misal üçün onun xumsunun vacib olmasına 50 faiz ehtimal versə, onun 50 faizinin xumsunu versin.

2. MƏ`DƏN

Məsələ 1768: Qızıl, gümüş, qurğuşun, mis, dəmir, neft, daş kömür, firuzə, əqiq, kükürd, duz və digər mə`dən əşyaları ənfaldan sayılır, yə`ni Mə`sum İmamındır (ə). Amma əgər bir şəxs, onlardan bir şey istixrac edərsə, şər`i bir maneə olmadığı təqdirdə, onu öz mülkiyyətinə daxil edə bilər. Əgər nisab miqdarında olarsa, gərək onun xümsünü versin.

Məsələ 1769: Mə`dəndən çıxarılan şeylərin nisabı, on beş misqal normal sikkəli qızıldır. Yə`ni mə`dəndən çıxarılan şeyin qiyməti, onun təmizlənməsi kimi işlərinə çəkilən xərclər çıxıldıqdan sonra, on beş misqal sikkəli qızıla çatarsa, gərək yerdə qalanın xümsünü versin.

Məsələ 1770: Mə`dəndən əldə etdiyi şeyin dəyəri 15 misqal sikkəli qızıla çatmazsa, yalnız onun özü və digər qazanclarıyla birlikdə illik xərclərindən artıq qalarsa, onun xumsunu vermək lazımdır.

Məsələ 1771: Əhəng və gəc, lazım ehtiyata əsasən, mə`dən hökmündədir. Əgər nisab həddinə yetişərsə, illik xərclərini çıxmadan gərək onun xümsünü versin.

Məsələ 1772: Mə`dəndən bir şey əldə edən şəxs, istər mə`dən torpağın altında olsun, istər üstündə, istər öz mülkü olan bir yerdə olsun, istər sahibi olmayan bir yerdə, gərək onun xümsünü versin.

Məsələ 1773: Mə`dəndən əldə etdiyi şeyin qiymətinin on beş misqal sikkəli qızıla yetişib-yetişmədiyini bilməzsə, lazım ehtiyata əsasən, çəkməklə və ya başqa bir yolla onun qiymətini mə`lum etməlidir. Əgər bu da mümkün olmasa, ona xüms vacib deyil.

Məsələ 1774: Əgər bir neçə nəfərin mə`dəndən çıxardıqları şeyin qiyməti 15 misqal sikkəli qızıla yetişərsə, amma onlardan hər birinin payı bu qədər olmazsa, xümsü yoxdur.

Məsələ 1775: Əgər bir şəxs, başqasının mülkündə olan mə`dəni onun icazəsi olmadan yeri qazaraq çıxararsa, məşhur nəzərə əsasən, hər nə əldə edilmişsə, yer sahibinindir. Amma bu hökm işkalsız deyildir. Ehtiyat bir-birləri ilə razılaşmalıdır. Əgər sazişə (müsalihəyə) razı olmasalar, onların mübahisəsini həll etmək üçün şəriət hakiminə müraciət etməlidirlər.