3. XƏZİNƏ

Məsələ 1776: Xəzinə adət üzrə olmayan yerdə – torpaqda, ağacda, dağda və ya divarda saxlanan mənqul (nəql olunan, daşına bilən) və bir kəsin asanlıqla tapa bilmədiyi maldır.

Məsələ 1777: İnsan, bir şəxsin mülkü olmayan, yaxud məvat olan və özünün becərməsi ilə sahib olduğu bir yerdə xəzinə taparsa, onu özünə götürə bilər. Amma onun xümsünü verməlidir.

Məsələ 1778: Xəzinənin nisabı, yüz beş misqal sikkəli gümüş və ya on beş misqal sikkəli qızıldır. Yə`ni xəzinədən əldə etdiyi şeyin qiyməti, bu ikisindən birisinin qiymətinə bərabər olarsa, onun xümsünü vermək vacibdir.

Məsələ 1779: Başqasından satın aldığı, yaxud icarə və s. yolla təsərrüf etdiyi mülkdə şər`ən hər hansı bir müsəlman və ya zimmi kafirə aid olmayan bir mülkdə, yaxud əgər aid olsa da, çox qədim zamanlarda aid olsa, belə ki, çox qədim olması onun üçün bir varisin olmadığına səbəb olsa, orada xəzinə tapsa xəzinəni özünə götürə bilər. Amma gərək onun xümsünü versin. Lakin, əvvəlki sahibinə aid olduğuna ağıl kəsən bir ehtimal verirsə, əgər mülkə, yaxud xəzinəyə və ya onun olduğu yerə (torpaq sahəsinə) sahiblik hüququ çatırsa, ona xəbər verməlidir. Əgər onun öz malı olduğunu iddia etsə, ona təhvil verməlidir. Əgər onun malı olmasını iddia etməzsə, ondan əvvəlki yerin sahibi olub, ona sahiblik hüququ çatan şəxsə xəbər verməlidir. Bu qayda ilə ondan əvvəl o yerin sahibi olub, o yerdə əli olan şəxslərin hamısına xəbər verməlidir. Əgər onların heç birisi onun malı olmasını iddia etməzsə, onun bir müsəlmana və ya zimmiyə aid olmasını da bilməsə, onu özünə götürə bilər. Amma gərək onun xümsünü versin.

Məsələ 1780: Əgər eyni zamanda bir neçə yerdə basdırılmış bir neçə qab xəzinə tapılarsa və üst-üstə qiymətləri yüz beş misqal gümüş və ya on beş misqal qızıla çatarsa, gərək onun xümsünü versin. Amma əgər bir neçə vaxtda xəzinə taparsa, onların arasında çox zaman fasiləsi olmazsa, üst-üstə hesablanmalıdır. Əgər zaman fasiləsi çox olsa, hər biri ayrılıqda hesablanmalıdır (və qiyməti bu miqdara çatan hər birinin xümsünü vermək vacibdir. Qiyməti bu miqdara çatmayan xəzinənin isə xümsü yoxdur).

Məsələ 1781: Əgər iki şəxs bir xəzinə tapsalar və onun qiyməti yüz beş misqal gümüş və ya 15 misqal qızıla yetişsə, amma hər birisinin payı bu qiymətə yetişməsə, onun xümsünü vermək lazım deyildir.

Məsələ 1782: Satın almış olduğu bir heyvanın qarnından mal tapan şəxs, əgər o malın, satıcının və ya heyvanın əvvəlki sahibinin malı olduğuna ehtimal verib və onların da heyvana və qarnından tapılan malda əli (mülkiyyət hüququ) olarsa, onlara xəbər verməlidir. Əgər onun üçün bir sahib tapmasa, o, xəzinənin nisab miqdarına yetişsə, onun xümsünü verməlidir. Üstəlik ehtiyat vacibə əsasən, əgər ondan az da olsa, xumsunu versin, yerdə qalanı onun malı olur. Bu hökm xas bir yerdə yetişdirilən bir şəxsin onların yeməyini öhdəsinə aldığı balıq və bu kimi heyvanlara da aiddir. Amma əgər dəniz və ya çaydan tutulmuş olsa, heç bir şəxsə xəbər vermək lazım deyildir.

4. HARAMA QARIŞMIŞ HALAL MAL

Məsələ 1783: Əgər halal mal, haram mal ilə bir-birinə ayırd edilməyəcək şəkildə qarışarsa, haram malın sahibi və miqdarı da mə`lum olmasa, eləcə də haram malın miqdarının xumsdan az və ya çox olduğu da bilinməzsə, malın xumsunu verdikdən sonra, qalan hissəsi halal olur. Ehtiyat vacibə görə, (onun xumsunu) xumsa və məzalim verilməsinə müstəhəqq olan şəxsə verməlidirlər.

Məsələ 1784: Əgər halal mal haramla qarışsa və insan haramın miqdarını – xumsundan az ya çoxunun miqdarını bilsə, amma sahibini tanımasa gərək o miqdarı sahibinin niyyətinə sədəqə versin və vacib ehtiyat odur ki, şəriət hakimindən də icazə alsın.

Məsələ 1785: Əgər halal mal haramla qarışsa və insan haram miqdarını bilməsə, amma sahibini tanısa, bir-birlərini razı sala bilməsələr, gərək o şəxsin malı olduğunu yəqin etdiyi miqdarı ona versin. Hətta əgər o iki malın – halal və haramın qarışmasında özü günahkardırsa, ehtiyata əsasən onun malı olduğunu ehtimal etdiyi artıq miqdarı da ona verməlidir.

Məsələ 1786: Harama qarışmış halal malın xümsünü verdikdən sonra, haramın miqdarının xümsdən çox olduğunu başa düşərsə, gərək çox olduğunu bildiyi miqdarı da sahibinin adından sədəqə versin.

Məsələ 1787: Əgər harama qarışmış halal malın xümsünü versə və ya sahibini tanımadığı təqdirdə malı onun niyyətilə sədəqə verərsə və sahibi tapıldıqdan sonra buna razı olmasa, lazım ehtiyata əsasən gərək onun malının miqdarını özünə versin.

Məsələ 1788: Əgər halal mal haramla qarışsa və haramın miqdarı mə`lum olsa, insan onun sahibinin bir neçə nəfərdən başqası olmadığını bilərsə, lakin kimin olduğunu bilməsə, gərək onlara xəbər versin. Belə ki, onlardan biri «mənim malımdır» deyərsə və o biriləri isə onların malı olmadığını desələr və ya birincinin sözünü təsdiq etsələr, onu «mənim malımdır» deyən şəxsə verməlidirlər. Amma iki və daha çox adam «mənim malımdır» deyərlərsə, onların mübahisəsi razılaşma və bu kimi yolla həll olunmazsa, mübahisələrinin həll edilməsi üçün, şəriət hakiminə müraciət etsinlər. Əgər onların hamısı məsələdən xəbərsiz olduğunu bildirib razılaşmaya hazır olmasalar, zahirə əsasən o malın sahibi püşk ilə tə`yin edilər. Ehtiyat odur ki, şəriət hakimi və ya onun nümayəndəsi püşk işini icra etsin.

5. DƏNİZƏ BAŞ VURMAQLA ƏLDƏ OLUNAN CƏVAHİRAT

Məsələ 1789: Əgər üzgüçülük, yə`ni dənizə girmək vasitəsilə mirvari, mərcan və bu kimi cəvahirat əldə edilərsə, istər göyərən, istərsə də mə`dəni olsun, onun qiyməti 18 noxud qızıla yetişərsə, onun xümsü verilməlidir. Bu xüsusda, onun bir dəfəyə və ya neçə dəfəyə çıxarılması arasında bir fərq yoxdur. Amma birinci dəfə ilə ikinci dəfə arasında zaman fasiləsi çox olmamalıdır. Əgər iki dəfə arasında çox fasilə olarsa, məsələn, iki fəsildə suyun altına girərsə, hansının qiyməti 18 noxud qızıla yetişməsə, onun xümsünü vermək vacib deyildir. Həmçinin üzgüçülükdə iştirak edən bir neçə şəxsdən hansının payı 18 noxud qızıla yetişməzsə, onun xümsünü vermək vacib deyildir.

Məsələ 1790: Əgər dənizə baş vurmadan başqa müəyyən vasitələrlə cəvahirat əldə edilərsə, ehtiyata əsasən onun xümsü vacibdir. Amma əgər dənizin suyu üzündən və ya dənizin kənarından cəvahirat əldə edilərsə, yalnız o təklikdə və ya başqa qazancları ilə birlikdə, illik xərclərindən artıq qalarsa, gərək onun xümsü verilsin.

Məsələ 1791: İnsanın dənizin dibinə girmədən tutduğu balıq və ya digər heyvanların xümsü o surətdə vacibdir ki, təklikdə, yaxud başqa mənfəətləri ilə birlikdə illik xərclərindən artıq olsun.

Məsələ 1792: Əgər insan dənizdən bir şey çıxarmaq məqsədi olmadan dənizin dibinə girib, təsadüfən cəvahirat əldə edib, ona sahib olmağı qəsd edərsə, gərək onun xümsünü versin. Hətta vacib ehtiyat odur ki, hər təqdirdə onun xümsünü versin.

Məsələ 1793: Əgər insan dənizin dibinə girib bir heyvan çıxarıb, onun qarnından cəvahirat tapsa (sədəf kimi heyvan bunlara aiddir, çünki adətən onun qarnında cəvahir olur), əgər nisab həddinə yetişərsə, gərək onun xümsünü versin. Amma əgər təsadüfən cəvahiri udmuşsa, lazım ehtiyat odur ki, onun nisab miqdarına çatmasa da, xümsü verilsin.

Məsələ 1794: Əgər Dəclə və Fərat kimi böyük çayların dibinə girib cəvahirat çıxartsa, gərək onun xümsünü versin.

Məsələ 1795: Əgər suya girib qiyməti 18 noxud qızıl və ya daha çox olan bir ənbər çıxartsa, gərək onun xümsünü versin. Hətta əgər suyun üzündən və ya dəniz kənarından da ələ gətirsə, eyni hökmü daşıyır.

Məsələ 1796: Qazancı üzgüçülük və ya mə`dən çıxarmaq olan şəxs, əgər bunların xümsünü versə və bunlar onun illik xərclərindən artıq qalarsa, ikinci dəfə onların xümsünü vermək lazım deyildir.

Məsələ 1797: Əgər bir uşaq mə`dən çıxarsa və ya bir xəzinə tapsa, yaxud da dənizə baş vurmaqla bir cəvahir əldə edərsə, gərək vəlisi onun xümsünü versin. Əgər vəlisi verməsə, özü həddi-büluğa çatdıqdan sonra onun xümsünü verməlidir. Həmçinin əgər uşağın harama qarışmış bir halal malı varsa, gərək vəlisi qarışıq malda deyilən hökmə əməl etsin.

6. QƏNİMƏT

Məsələ 1798: Müsəlmanların İmamın (ə) əmrilə kafirlərlə müharibədə vuruşduqları zaman əldə etdikləri əşyalar qənimət adlanır. Qənimətdən, İmama (ə) məxsus olan əşyalar ayrıldıqdan sonra yerdə qalanının xumsu verilməlidir. Qənimətə xumsun vacib olması xususunda, onun mənqul və qeyri-mənqul olması arasında bir fərq yoxdur. Amma ənfaldan olmayan ərazilər, döyüş İmamın (ə.) əmrilə olmasa da, müsəlmanların hamısına aiddir.

Məsələ 1799: Əgər müsəlmanlar, İmamın (ə) icazəsi olmadan kafirlərlə döyüşüb, onlardan qənimət ələ keçirsələr, ələ gətirdikləri qənimətlərin hamısı İmamındır (ə) və döyüşə gedənlərin onda heç bir haqqı yoxdur.

Məsələ 1800: Kafirlərin əllərində olan malların sahibləri, malının qorunması lazım olan şəxslərdən olarsa, yə`ni müsəlmanın, yaxud İslamın zimməsində olan bir kafirin, yaxud əhd (müqavilə) bağlanan kafirin malı olsa, o mallara qənimət hökmü cari deyildir.

Məsələ 1801: İslamın zimməsində olmayan hərbi kafirin malını oğurluq və bu kimi yolla almaq, xəyanət və amanı pozma sayılarsa, haramdır. Bu yollarla onlardan alınan əşyalar da, ehtiyata əsasən gərək qaytarılsın.

Məsələ 1802: Məşhur nəzərə əsasən, mö`min olan bir şəxs, nasibi olan (Əhli-Beytlə düşmənlik edənlər) şəxslərin malını özünə götürüb xümsünü verə bilər. Amma bu hökm işkalsız deyildir.

7. ZİMMİ-KAFİRİN MÜSƏLMANDAN ALDIĞI ƏRAZİ

Məsələ 1803: Əgər zimmi kafir, müsəlmandan bir yeri satın alsa, məşhur nəzərə əsasən, onun xümsünü həmin yerdən və ya başqa malından verməlidir. Amma xumsun mə`lum mə`nasıyla bu yerdə vacib olması mübahisəlidir.

XUMSUN XƏRCLƏNMƏSİ

Məsələ 1804: Xums iki hissəyə bölünməlidir: onun yarısı seyyidlərin hissəsidir. O, fəqir, yetim və ya səfərdə möhtac qalmış seyyidlərə verilməlidir. Onun digər yarısı İmamın (ə) payıdır ki, onu bu zamanda gərək camiüş-şərait müctəhidə versinlər, ya da onun icazə verdiyi bir yerdə xərcləsinlər. Lazım ehtiyata görə o müctəhid, ümumi cəhətləri bilən ə`ləm müctəhid olmalıdır.

Məsələ 1805: Xüms verilən yetim seyyid, gərək fəqir olsun. Lakin səfərdə çətinliyə düşmüş seyyidə, vətənində fəqir olmasa da, xums vermək olar.

Məsələ 1806: Səfərdə çətinliyə düşmüş seyyidin səfəri, günah olan bir səfər olarsa, vacib ehtiyata əsasən, gərək ona xums verilməsin.

Məsələ 1807: Ədalətli olmayan seyyidə xums vermək olar. Amma on iki imama (ə) inanmayan seyyidə gərək xums verilməsin.

Məsələ 1808: Xumsu günah işdə sərf edən seyyidə xums vermək olmaz, hətta, xums vermək onun günah etməsinə kömək edərsə, ehtiyat vacibə görə gərək ona xums verməsinlər, hətta onu günaha sərf etməyəcəksə belə. Həmçinin ehtiyat vacib odur ki, şərab içən, namaz qılmayan və ya aşkar günah edən bir seyyidə xums verməsinlər.

Məsələ 1809: «Seyyidəm» deyən şəxsə, bu sözünə əsasən, xums verilə bilməz. Amma əgər iki adil şəxs onun seyyid olduğunu təsdiq edərsə və ya insan onun seyyid olmasına yəqin və ya əmin olarsa, ona xums verilə bilər.

Məsələ 1810: Öz şəhərində seyyid olması ilə məşhur olan şəxsə, əgər insanın onun seyyid olmasına xatircəmliyi, ya yəqinliyi olmasa da, xums vermək olar.

Məsələ 1811: Xanımı seyyidə olan bir şəxs, vacib-ehtiyata əsasən, öz xumsunu onun özünün xərcləməsi üçün ona verə bilməz. Amma əgər başqalarının xərcini ödəmək o qadına vacib olsa, belə ki, o da onların xərcini ödəyə bilməsə, onlara xərcləməsi üçün, əri ona xums verə bilər. Həmçinin vacibdən qeyri-nəfəqələrə sərf etməkdən ötəri ona xums verilə bilər.

Məsələ 1812: Əgər bir kişi seyyidin və ya insanın öz arvadı olmayan bir qadın seyyidin xərclərini tə`min etmək insana vacib olsa, vacib ehtiyata əsasən onun yeməyini, paltarını və digər vacib xərclərini xumsdan verə bilməz. Amma vacib olmayan məsrəflərinə xərcləməsi üçün ona bir miqdar xums verməsinin maneçiliyi yoxdur.

Məsələ 1813: Xərci başqasının üzərinə vacib olan bir fəqir seyyidə, əgər o şəxs xərcini vermə gücünə sahib olmasa və ya vermə gücünə sahib olduğu halda verməsə, ona xums vermək olar.

Məsələ 1814: Vacib ehtiyat odur ki, bir ilin xərcindən artıq bir fəqirə xums verilməsin.

Məsələ 1815: Əgər insan, yaşadığı şəhərdə müstəhəqq bir seyyid tapmasa gərək başqa şəhərə aparsın. Hətta əgər öz məntəqəsində müstəhəqq olsa da, başqa şəhərə apara bilər, bu şərtlə ki, xumsu verməkdə səhlənkarlığa yol verməsin. Hər halda, əgər tələf olsa, hərçənd onu qoruyub saxlamaqda səhlənkarlıq etməsə belə, zamindir və onu aparmaq xərcini xumsdan götürə bilməz.

Məsələ 1816: Əgər şəriət hakiminin və ya onun vəkilinin tərəfindən vəkil olaraq xumsu alsa, onun öhdəsindən götürülür. Əgər ikisindən birinin əmri ilə xumsu alıb bir şəhərdən başqa şəhərə aparsa və səhlənkarlıq olmadan tələf olsa, zamin deyil.

Məsələ 1817: Malı həqiqi (real) qiymətindən artıq hesab edib xums olaraq vermək caiz deyildir. 1756-cı məsələdə də qeyd olunduğu kimi, şəriət hakiminin icazəsi olmadan puldan başqa, digər bir malı xums olaraq vermək mütləqən məhəlli-işkaldır.

Məsələ 1818: Müstəhəqqdən tələbkar olan, (ona borc vermiş olan şəxs) öz tələbini xums əvəzi hesab etmək istəsə, vacib ehtiyata əsasən, ya gərək şəriət hakimindən icazə alsın, yaxud da xumsu müstəhəqqinə verməli və sonra müstəhəqq olan şəxs onu öz borcunun əvəzinə ona geri qaytarmalıdır. Müstəhəqq olan şəxsdən vəkaləti olaraq xumsu onun tərəfindən götürüb, borcun əvəzinə geri də ala bilər.

Məsələ 1819: Mal sahibi, xumsu müstəhəqqinə verib ona, xumsu özünə qaytarmasını şərt qoya bilməz.