İnsanlar nəfs istəklərinə münasibətdə bir neçə qrupa bölünürlər:
1. Heç bir maneə olmadan qəlb istəyinə əməl edənlər − Bu dəstədən olanlar daim maddi ləzzətlər arxasınca qaçır, dünya həyatını axirət həyatından üstün tuturlar. Qur’ani-kərimdə belələri haqqında buyurulur: "Düçar olacaqları şiddətli əzaba görə vay kafirlərin halına! O kəslər ki, dünyanı axirətdən üstün tutur, insanları Allah yolundan döndərir və bu yolu əyməyə çalışırlar. Onlar azıb uzaq düşmüşlərdir.” Maddiyyat və nəfs istəkləri ardınca qaçıb, onlardan əl çəkmək istəməmək küfr mənşəsidir. Din əmr edir ki, bu sayaq istəklərdən əl götürülsün. Bu əmrə itaət etməyən insan dinə qarşı çıxmış olur. Bu dəstədən olanlar nəfs istəklərinə itaətdə heç bir sərhəd tanımırlar. Allah-təala buyurur: "İnsan bundan sonra da günah etmək, pis işlər görmək istəyər.”
2. Nəfs istəklərinə itaətdə hansısa bir hədd gözləyən və haramdan çəkinməyə çalışanlar − Amma bu dəstədən olan insanlar nəfsin bir çox istəklərindən, eləcə də məkruh işlərdən çəkinmirlər. Bu dəstə özü də bir neçə qola ayrılır: onlardan bə’ziləri kəbirə günahlardan çəkinir, amma kiçik günahlara yol verir, bə’ziləri kəbirə günaha da batır, bə’ziləri günah edən kimi tövbə qılır, bə’ziləri isə tövbə etmək barədə də düşünmürlər. Hər halda bu insanlarda haram işləri tərk etmək fikri var.
3. Nəfsə müxalifəti əsas götürənlər − bu insanlar yalnız Allahın razılığı nəfslə uyğun gəldikdə ona itaət edirlər. Bu işdə də məqsədləri nəfsə itaət yox, Allahın razılığı olur. Bu insanların əsas məqsədi nəfs istəklərinə qarşı çıxmaqdır. Onlar bütün işlərdə Allahın razılığını ölçü götürürlər. Əlbəttə ki, bu insanların da dərəcələri vardır.
Peyğəmbərlərin hədəfi öncə insanları nəfsin əsarətindən qurtarmaq olmuşdur. Nəfsə itaət edən insan peyğəmbərlər və onların göstərişləri ilə heç bir əlaqəyə malik olmurlar. Öz nəfs istəyinə yox deməyi bacarmayan insan peyğəmbər göstərişlərinə itaət edə bilərmi?! Demək, insan ümumi şəkildə bir hədd gözləməli və öz nəfs istəklərini nəzarət altına almalıdır. Bu nəfsin tərbiyəsində ilkin mərhələdir. Bu mərhələ ilə hər işdə Allahın razılığını gözləmək mərhələsi arasında böyük fasilə vardır.
Mö’minlər öz iman dərəcələrinə əsasən bu iki mərhələ arasında hərəkət edirlər. Nəfsə qarşı çıxmaqla hər işdə Allahın razılığını gözləmək mərtəbələri arasında saysız-hesabsız dərəcələr vardır. Hətta peyğəmbərlərin də müxtəlif mərtəbələri mövcuddur. Peyğəmbərlər sırasında İslam Peyğəmbəri (s), həzrət Zəhra, mə’sum imamlar ilkin yerləri tuturlar. Digər peyğəmbərlər onlardan bir mərtəbə aşağıda dayanır. Həzrət Peyğəmbər (s), həzrət Fatimə və on iki mə’sum imamdan ibarət olan bu on dörd nur ən üstün iman mərtəbəsinə malik insanlardır.
Mö’min insan daim öz iman mərtəbəsini qaldırmağa çalışmalıdır. Bu işdə iki amil mühüm rol oynayır: insanın sə’yi və Allahın yardımı. Kimsə öz aqibətindən xəbərdar olmaq imkanına malik deyil. Bə’ziləri çox uca iman mərtəbəsinə qalxdıqdan sonra aşağı mərtəbəyə süqut edirlər. Əlbəttə ki, uca mərtəbədə olan insanlar üçün süqut təhlükəsi daha böyükdür. İnsan nə qədər ucaya yüksələrsə, onun süqutu da bir o qədər təhlükəli olar.
Mə’sumların əxlaqi göstərişlərində əsas məqsəd insanların həssas məqamda olduğunu, nəfs istəklərinə itaətin böyük problemlər yaratdığını insanların nəzərinə çatdırmaqdır. Bəli, insan ya könlünə qulaq asmalıdır, ya da Allaha. Həm nəfsə, həm də Allaha itaət etmək mümkünsüzdür. İnsan öz nəfsinə itaət etdikcə Allahdan uzaqlaşır. Əksinə, Allaha itaət etdikcə nəfs hakimiyyətindən xilas olur. Unutmaq olmaz ki, nəfs istəkləri ilə mübarizədə insanın məqsədi, niyyəti də əsas şərtdir. Əgər bir şəxs yalnız zahid kimi tanınmaq üçün öz nəfsi ilə mübarizə aparırsa, az yeyirsə, nimdaş paltarlar geyirsə, sadə evdə yaşayırsa, bu işlərin heç bir səmərəsi yoxdur. Belələri öz nəfsinin hiyləsindən xəbərsizdirlər. Onlar özlərini ibadət, təqva əhli hesab etsələr də, bu güman onları fəlakətə aparır. İnsanın özünü istənilən bir cəhətdən başqalarından üstün hesab etməsi çox təhlükəli bir xasiyyətdir. Zahidlik adı uğrunda mübarizə aparan insan dünya ləzzətləri ardınca qaçan insandan daha çox ziyankardır. Dünya ləzzətləri ardınca qaçanlar heç olmaya dünyada bir neçə gün ləzzət görürlər. Yalançı zahidlər isə həm dünya, həm də axirət ləzzətlərindən məhrum olurlar. Qur’ani-kərimdə oxuyuruq: "De ki, sizə əməlləri baxımından ən çox ziyana uğrayan haqqında xəbər verimmi? O kəslər ki, onların dünyadakı zəhməti boşa getmişdi. Halbuki onlar yaxşı işlər gördüklərini güman edirdilər.” İnsanın nəfsinə aldanıb özünü yaxşı adam hesab etməsi çox təhlükəli xüsusiyyətdir. Belə bir xasiyyətdən Allaha pənah aparaq. Belə bir düşüncəyə qapılan insan həmin andan da şeytanın ardınca getməyə başlayır. Saleh insanlar özlərini daim aşağı tutmuş, başqalarından əskik bilmişlər. Bə’zən insan o qədər eqoist olur ki, özünü heç vachlə başqalarından aşağı tuta bilmir. Heç bir pis iş görməyən, oğurluq etməyən, adam öldürməyən, zinaya yol verməyən bir insan məhz qürur ucbatından ən aşağı mərtəbəyə tənəzzül edir. Cəmiyyətdə dəstəbazlıq yaradan, təfriqə salan da məhz belə insanlardır. Onlara elə gəlir ki, hamı onlardan aşağıdır, hamı onların ardınca getməlidir. Belələri öz batinlərindəki rəyasət, şöhrət həvəsini hiss edə bilmirlər. Unutmaq olmaz ki, insanın elmi artdıqca onun nəfsi də güclənir. Nadan insanın hiyləgərlik gücü ilə alimin hiyləgərlik gücü arasında böyük fərq var. Nadan insan alimin hiyləsini anlaya bilməz. Nadan insanlar böyük hiylə qüdrətinə malik olmadığından qısa bir zamanda da peşiman olub, nəfsin şərindən qurtulurlar. Amma alimin nəfsi alimə hakim olduqda bu hakimiyyətdən yaxa qurtarmaq çox çətin olur.
Yuxarıda deyilənlərlə çox diqqətli olmaq lazımdır. Əlbəttə, deyilənlərdən məqsəd bu deyil ki, alimin nəfsi güclü olduğundan insan elmdən çəkinməlidir. Əgər belə bir nəticəyə gəlmiş olsaq, bilməliyik ki, şeytanın növbəti hiyləsinə aldanmışıq. Şeytanın əsas məqsədi insanı kamillikdən saxlamaqdır. Kamillik zirvəsindən yıxılmaq qorxuludur deyə, kamilliyə arxa çevirən insan artıq şeytana məğlub olmuşdur. Unutmamalıyıq ki, Allah ona doğru hərəkət edənlərə daha çox yardım göstərir. Qüdsi hədisdə oxuyuruq: "Hər kəs bir qarış mənə yaxınlaşarsa, mən ona bir addım yaxınlaşaram.”
Allah insana yardım göstərdikdə nəfslə mübarizə asan olur. Əlbəttə ki, işin başlanğıcında hansısa çətinliklər labüddür.
Eşqin ilk addımı bəladı, qandı,
İlk addımda qaçan bil peşmandı.
Əgər insan nəfslə mübarizəsini davam etdirsə və Allahdan yardım diləsə, uyğun mübarizə getdikcə asanlaşacaq. İlkin mərhələni keçən insan bir xeyir işi tərk etdikdə və ya bir ibadəti ötürdükdə narahat olur.
Nəfsin təhlükələri və hiylələri haqqında danışmaqla uyğun təhlükə haqqında xəbərdarlıq etmək istədik. Amma deyilənlərdən belə bir nəticə çıxmasın ki, nəfs məğlubedilməzdir. Nəfs dedikdə gözünüzün qarşısına nəhəng bir əjdaha gəlməsin. Nəfs daxilimizdəki istəklərdir və bu istəklərin mənfilərinə qarşı mübarizə aparmaq lazımdır. Me’rac hədisinin davamında oxuyuruq: "Sənin Allaha itaətinə müxalif olar və Allahın xoşlamadığı işlərdə sənə itaət edər.” Bəli, Allahın xoşlamadığı bir iş görmək istədikdə nəfs ən yaxın köməkçi olur. Amma Allaha ibadət fikrinə düşdükdə ən böyük müqaviməti də həmin bu nəfs göstərir. Namaza dayanmış insanın xəyalını min bir yerə aparan, namazda qəlbin iştirakına mane olan məhz həmin bu azğın nəfsdir. O öz müqaviməti ilə insanın diqqətini Allahdan yayındırmağa çalışır. Hədisin davamında buyurulur: "Tox olduqda tuğyan qoparır, ac olduqda şikayət edir.” Ac olduqda şikayətlənmək, tox olduqda yolunu azmaq nəfsin xüsusiyyətidir. İstədiyini alan nəfs azğın at tək insanı alıb aparır. Artıq ona nəzarət etmək mümkün olmur. Bu atı ram etmək üçün onu bir qədər ac saxlamaq, istəklərinə mənfi cavab vermək lazımdır. Yalnız bu tədbirlərdən sonra ondan ibadət yolunda bəhrələnmək olar. Hədisdə oxuyuruq: "Fəqirlik zamanı qəzəbli, varlı olanda məğrurdur.” Bəli, o, var-dövlət gördükdə lovğalanır, fəqirliyə düşdükdə bütün dostlardan üz döndərir. O, düşdüyü vəziyyətdə hamını günahkar sayır. Onda səbrdən, dözümdən əsər-əlamət yoxdur. Bütün ətrafdakılar onu təngə gətirir.
Hədisdə buyurulur: "Yaşa dolduqda işi yaddan çıxarır, asudəlikdə isə qəflətə varır.” Nəfs bir təhlükə hiss etdikdə bu təhlükədən qurtarmağa çalışır. Asyiş zamanı isə qəflətə düçar olur. Bəla nazil olanda, şəhərlər bombalananda, raketlər atılanda nəfs duaya, raz-niyaza üz tutur. Təhlükəli məqamlarda təvəssül duası, aşura ziyarəti yada düşür. Elə ki, sülh bərqərar olur, ah-nalədən əsər-əlamət qalmır. Bəli, nəfs bu xasiyyətdədir. Əmin-amanlıq zamanı o nə Allahı, nə də Allahın əzabını yada salır. Nəfs həmin şeytanın dostudur ki, insanları azdıracağına and içmişdir. Qur’ani-kərimdə oxuyuruq: "Şeytan dedi: And olsu izzət və cəlalına, bütün xalqı azdıracağam...”
Şeytan məhz nəfs yolu ilə insanı aldadır və cəhənnəmə sürükləyir. Qəlbin yolunu şeytana açan da nəfsdir. Diqqətini toplaya bilən insan anlayır ki, belə bir nəfslə keçinmək yox, ona qarşı savaşa qalxmaq lazımdır.
Me’rac hədisində oxuyuruq: "Nəfs dəvəquşu kimidir. Çox yeyir və yükləndikdə pərvaz etmir.” Nəfs mütaliəyə, ibadətə də’vət olunduğu vaxt üzünü yana çevirir, əsəbi olduğunu, diqqətini toplaya bilmədiyini bəhanə gətirir. Amma elə ki, televiziyada əxlaqsız bir film göstərilir, bütün diqqətini həmin filmə toplayır, heç bir səhnəni nəzərdən qaçırmır. Bəli, o günahda diqqətlidir, ibadətdə isə diqqətsiz! Hədisin davamında buyurulur: Nəfs xərzəhrə (oleandra) kimidir. Rəngi gözəldir, dadı acı. Nəfs və onun işləri zahirən gözəl, aldadıcıdır. Daxili isə öldürücü zəhərlə doludur. O zahirən təqva, elm, zöhd libası geyir. Batinindəki şeytani fikirlərdən isə bir Allah xəbərdardır. Onun sözləri gözəl, həm də azdırıcıdır. Ardınca gedənləri haraya apardığı bilinmir. O əvvəlcə ibadətdən, irfandan danışır. Əmələ gəldikcə isə nə ibadət yadına düşür, nə də dua. Onu namazın qəzaya getməsi narahat etmir. Hər şeyin müvəqqəti, mə’rifətin nisbi olduğu nəzərə çatdırılanda e’tiqadı süstləşir. Çətin ki, o Allaha münasibətdə hansısa bir məs’uliyyət hiss edə.
Kitabın adı: Dost diyarının yolçuları
Müəllif: Doktor Misbah Yəzdi
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6678
Bu gün: 0
