Sual: Caizdir demək halaldır demək ola bilərmi? Əgər belə isə niyə "Caiz" yerinə "Halal" və ya "Caiz deyil" yerinə "Haramdır" deyilmir?

Caiz sözü, cümlədə istifadə edildiyi yerə görə müxtəlif mənalara gəlir:

1 - Caiz, ümumi olaraq sənəd verilmişdir, günah deyil mənasındadır. Lakin, caiz deyilən şeyi etməmək daha yaxşıdır.

2 - Edilməsi daha yaxşı deməkdir.

3 - Edilməsi tənzihən məkruh deməkdir.

4 - Edilməsi təhrimən məkruh deməkdir.

5 - Edilməsi mübah deməkdir.

6 - Edilməsi vacib, lazımdır deməkdir.

7 - Edilməsi günah deməkdir.

İndi bunlara bir neçə misal verək:

1 - (Camaatla namaz qıldıqdan sonra, duanı gözləmədən getmək caiz) demək, (Günah deyil, gedilə bilər, ancaq getməyib duanı gözləmək daha yaxşı olar) deməkdir.

(Qurani-kərimi dəstəmazsız əzbərdən oxumaq caizdir) demək də belədir. Günah olmaz, lakin dəstəmazlı oxumaq daha yaxşı deməkdir.

(Səhər namazında aldığı dəstəmaz pozulmadan, bu dəstəmaz ilə, zöhrü, əsri, axşamı və işanı qılmaq caiz) demək də belədir. Yəni günah olmaz, lakin hər namaz üçün dəstəmaz almaq daha yaxşı olar.

(Yaşlı qadının əlini öpmək caizdir) demək də belədir.

2 - (Namazda rüku və səcdə tərifini üçdən çox [5,7,9,11 kimi] söyləmək caiz) demək, daha yaxşı olar, müstəhəbdir deməkdir. (Dəstəmaz pozulmadan, hər namaz vaxtında dəstəmaz üstünə yenidən dəstəmaz almaq caiz) demək, edilməsi daha yaxşı olar deməkdir. (Cümə namazında, imamın səcdeyi-səhv etməməsi caiz olar) demək də belədir.

3 - (Əmi və dayı qızı ilə evlənmək caiz) demək tənzihən məkruhdur, bir məcburiyyət olmadıqca, edilməməsi daha yaxşı olar, edilsə də günah olmaz deməkdir.

Fiqh kitablarında, (Şərab edənə üzüm satmaq caizdir) buyurulması da belədir.

(Günəşdə istilənən su ilə dəstəmaz almaq caiz, lakin tenzihen məkruh) demək də belədir.

Xristianın kəsdiyi heyvanın ətini yemək də belə caiz; yəni tənzihən məkruhdur.

4 - (Xristian qadınla evlənmək caiz) demək, zimmi olursa tenzihen məkruh, harbi olursa təhrimən məkruh deməkdir.

[Zimmi, İslam dövlətinə xərac, cizyə kimi vergilər verən qeyri müslim vətəndaş deməkdir. Hərbi isə, vətəndaş olmayan qeyri müslim deməkdir.]

5 - (Pambıq köynək geymək caiz) demək, edilməsində və ya yapılmamasından bir zərəri yoxdur deməkdir.

Belə mübah işlər, niyyətə görə daha yaxşı və ya daha pis ola bilər. Qadınların bəzənməsi caizdir. Əri üçün bəzənməsi yaxşı olar, xaricilər üçün bəzənməsi caiz olmaz.

6 - (Xəstəlik səbəbiylə yarasından qan, irin süzülənlər, sidik qaçıranlar, dəstəmaz və namazlarının pozulmaması üçün Maliki məzhəbini təqlid etmələri caiz) demək, edilməsi lazımdır deməkdir.

Bunun kimi, (Mahalle məscidinin gəlirlərini, xərclərini idarə etmək üçün mütevelli [vəzifəli bir məmur] təyin etmək caiz) demək, lazımdır mənasındadır.

(Bir qadın, parik taxaraq küçəyə çıxa bilməz. Ancaq kişilər arasında başını açmaq zərurəti olduğu zaman, başını parik taxaraq örtməsi caiz) demək, başını açması günah olar, parik taxması şərtdir deməkdir.

7 - (Bir atanın malının hamısını bir uşağına hədiyyə etməsi caiz olar) demək, hədiyyəni alan uşağa bunun heç zərəri olmaz, lakin uşaqları arasında ayrı-seçkilik etdiyi üçün ataya günah olar deməkdir.

Sual: Caiz deyil nə deməkdir?

1 - Məkruh,

2 - Haram,

3 - fasid,

4 - Küfr,

5 - Düzgün deyil,

6 - Etibar edilməz,

7 - Bidət mənasına da gəlir.

Bir misal verək:

1 - (Namaz qılmaq üçün, məscid şəkilli səccadəni yerə sərmək caiz deyil) demək, məkruhdur deməkdir. Ümumiyyətlə məkruh deyilincə, təhrimən məkruh aydın olar.

2 - (Spirtli içkilərin damlasını içmək caiz deyil) demək, haram deməkdir.

3 - (Gedərək namaz qılmaq caiz deyil) demək, fasid yəni namaz pozular deməkdir.

4 - (Allah göydədir demək caiz deyil) demək, küfr olar, yəni belə söyləyən kafir olar deməkdir. (Zarafat olaraq da olsa, zünnar deyilən keşiş qurşağını belə bağlamaq caiz deyil) demək də belədir. Yəni zünnar kuşanan kafir olar. Bunun kimi, (Müsəlman qızın, kafir kişiylə evlənməsi caiz deyil) demək, evlənsə, kafir olar deməkdir.

5 - (Diş çuxurundakı yemək artığının altına su keçməzsə qüsl caiz olmaz) demək, qüsl səhih olmaz, etibarlı olmaz deməkdir.

6 - (Müctəhid olmayanın, ayəti-kərimə və hədisi-şəriflərdən məna çıxararaq, öz anladığına görə hərəkət etməsi caiz deyil) demək, mötəbər deyil, heç bir dəyəri yoxdur deməkdir.

7 - (Saqqalı bir tutamdan qısa etmək caiz deyil) demək, bidət olar deməkdir. Bidət isə haramdır. Çünki sünnəti dəyişdirmiş olur.

İstihsanən caiz

Sual: Fiqh kitablarında istihsanen caiz ifadəsi keçir. Bu nə deməkdir?

İstehsan, bir şeyi gözəl görmək deməkdir. Termində, açıq olan hökmü deyil də, təsir baxımından daha qüvvətli olan, insanların işinə yarayacaq faydalı istiqamətini tapıb çıxarmağı əsas alan ictihad şəklidir.

Bir neçə nümunə verək

: 
1 - Bir kimsə başqasının fitrəsini verə bilməz. Hər kəs fitresini özü verər. Qayda bu. Amma bir kimsə , arvadı ilə böyük uşağının icazələri olmadan fitrələrini versə , bu istihsanen caizdir. Hətta arvadı və uşağı deyə kayıtlamadan ailə üzvləri arasında olanların əmri olmadan fitrələrini versə, istihsanən caizdir. Çünki onsuz da onların xərclərini verir , fitrələrini də verməsi yadırganmaz . ( Rəddül-muxtar )

2 - Nafilə namazlarda, hər iki rükətdə bir oturulur. Lakin yanılaraq ilk oturuşu tərk etsə səcdeyi-i sehiv edərək namazına davam etməsi istihsanen caiz görülmüşdür. ( Xülasə )

3 - Cənazəni yumaq fərzdir. Yuyunmadan cənazə namazı qılınmaz. Yuyunmadan basdırılan , üzərinə torpaq atılmamış isə , çıxarılıb yuyunar , sonra namazı qılınar. Əgər cənazə defnedildikten sonra , xəbər versələr , artıq cənazə qəbirdən çıxarılmaz. Qəbir üzərinə namaz qılmaq artıq istihsanen caizdir. Yumaimkanı qalmamışdır. Yumafərzi SAKIT olmuşdur. (Cövhərə)

4 - Düşməni gücləndirici bir şey satmaq caiz deyil. Məsələn top tüfəng kimi döyüş alətlərini satmaq haramdır. Amma qida maddələrini və paltar satmaq istihsanen caizdir. ( Dürr-ül muxtar )

5 - Bir kimsə borçlusundaki alacağını alaraq , o miqdarı sədəqə olaraq verməsi üçün birini vəkil etsə , o da borçludan almaq üzrə öz malından o qədər lirə sədəqə etsə , istihsanen caizdir. ( Münteka )

Caiz deyil, məkruhdur

Sual: Caiz deyil , məkruh mənasını da istifadəmı?

Caiz deyil , daha çox haramdır mənasında istifadə da, məkruhdur mənasında da istifadə edilər . Mötəbər kitablardan alınan bir neçə nümunə:

1 - Namaz qılmaq üçün , məscid şəkilli səccadəni yerə sərmək caiz deyil , məkruhdur.

2 - işanı gecə yarısından sonraya buraxmaq caiz deyil , məkruhdur.

3 - Təşbeh 5 , 7 , 9 , 11 dəfə oxumaq müstəhəb ; lakin imamın üçdən çox oxuması caiz deyil , məkruhdur

4 - Kobud övrət yerlərinə yapışıq dar şalvarla namaz qılmaq caiz deyil , məkruhdur.

5 - Qadınların cənazə namazı qılması caiz deyil , məkruhdur.

6 - Əvvəlcədən hazırlanan cənazə namazını , məkruh vaxta buraxmaq caiz deyil , məkruhdur.

7 - Məscidin içində alver etmək məkruhdur , caiz deyil.

8 - Azanı məscidin içində oxumaq caiz deyil , məkruhdur.

9 - Donuz və insan kemiğiyle müalicə olmaq caiz deyil , məkruhdur.

10 - Qadının qadına bəzənməsi caiz deyil , məkruhdur.

11 - Çətinliyə səbr etməyənin , özü möhtackən sədəqə verməsi caiz deyil , məkruhdur.

12 - Hənəfidə dəniz haşaratını yemək caiz deyil , məkruhdur. Digər üç məzhəbdə caizdir.

Halal və mübah olmayan şeylərə "caiz deyildir" deyilməkdədir. Bu ifadə ilə haramlar nəzərdə tutulduğu kimi, zatı etibarilə halal olan ancaq hökmen haram olan şeylər üçün də istifadə edilər. Məsələn, alış-veriş etmək halaldır. Ancaq cümə vaxtında özünə cümənamazı fərz olan birinin alver etməsi halal deyil.

 Caiz görmək, uyğun tapmaq; caiz olmaq; edilməsi üzürlü olmamaq, dinə qadağan olmaq kimi mənalarda istifadə olunur. Bunun tərsi olan "caiz deyil" sözü isə, caiz olmamaq, yəni edilməsi üzürlü olmaq, doğru olmamaq və ya dinə qadağan olmaq deməkdir

Bir şeyi yemək və ya istifadə etmək mövzularında "caiz deyil" sözü, haramdır ve halal deyil deməkdir. Məsələn "donuz ətini yemək, içki içmək caiz deyil" deyərkən, haramdır və halal deyil, mənasında istifadə edilər.