Tövbə (hissə 1)

Bizim bu gecəki söhbətimiz Zümər surəsinin 53-cü ayəsi barədə olacaqdır. Bu ayənin barəsində danışmazdan əvvəl insanın daxilində olan iki qüvvənin mübarizəsi barədə söhbət etməyi lazım bilirəm.

İnsanın daxilində iki ziddiyyətli qüvvə vardır. Bu iki qüvvə insanın daxilində böyük bir mübarizə yaradır. İnsanın daxilində olan bu iki qüvvənin biri ağıl, o biri isə şəhvətdir. Ağıl insanı xoşbəxliyə, şəhvət isə bədbəxtliyə dəvət edir. Buna görə də bu iki qüvvə insanın daxilində böyük bir mübarizəyə səbəb olur və bu mübarizədə hansı qüvvə qalib olarsa, insanın qiymətini də o təyin edəcəkdir. Yəni insanın qiyməti bu mübarizənin nəticəsi ilə bağlıdır.

قَالَ رَسُولُ اللهِ(ص): إِنَّ اللهََ تَعَالى خَلَقَ الْمَلائِكَةَ وَ رَكَّبَ فِيهِم ُالْعَقْلَ وَ خَلَقَ الْبَهائِمَ وَ رَكَّبَ فِيهِمُ الشَّهْوَةَ وَ خَلَقَ بَنِى آدَمَ وَ رَكَّبَ فِيهِمُ الْعَقْلَ وَ الْشَّهْوَةَ فَمَنْ غَلَبَ عَقْلُهُ عَلَى شَهْوَتِهِ فَهُوَ أَعْلى مِنَ الْمَلائِكَةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَلَى عَقْلِهِ فَهُوَ أَدْنى مِنَ الْبَهائِمِ

Həzrət Peyğəmbər(s) bu barədə gözəl bir hədisdə belə buyurur: “Allah-təala mələkləri ağıldan, heyvanları şəhvətdən, insanları isə həm ağıl, həm də şəhvətdən ibarət xəlq etdi. Hər kəsin (bu daxili mübarizədə) ağlı şəhvətinə qalib gələrsə, o insan mələkdən üstün olar. Əgər şəhvət qüvvəsi ağıl qüvvəsini məğlub edərsə, o insan heyvandan da alçaq səviyyədə olar.”1

Bu hədisdən belə bir nəticə alırıq ki, əgər insan daxili mübarizədə öz şəhvətinə və nəfsani qüvvələrinə qələbə çalarsa, o insan mələklərdən üstün bir dərəcəyə gəlib çatar və kamillik zirvəsinə yetər. Mələklərdə şəhvət qüvvəsi olmadığından onlar günah edə bilmirlər. Lakin insanda şəhvət qüvvəsi olduğu üçün, zəhmət çəkib şəhvətilə mübarizə etdiyinə görə və günah etmək iqtidarında olduğu halda günah etmədiyinə görə mələklərdən üstün olur. Əgər insanın daxilində şəhvət qüvvəsi onun ağılına və imanına qalib olarsa, onda o insan heyvandan da alçaq bir

səviyyəyə düşər. Çünki heyvanda yalnız şəhvət qüvvəsi vardır. Allah-təala ona ağıl verməyib. Buna görə də heyvanın ağlı olmaya-olmaya pis işlər görür, lakin insanın ağlı ola-ola şəhvət və nəfsani qüvvələrə məğlub olarsa, deməli, o insan heyvandan da alçaq və səviyyəsiz olar.

İslam baxımından insanın xüsusiyyətləri

İslam baxımından insanın iki xüsusiyyəti vardır. İnsanın birinci xüsusiyyəti “insani” adlanır. İslam fəlsəfəsində və Quranda insanın bu xüsusiyyətinə mələkuti cəhət deyilir. İnsanın bu xüsusiyyəti ağıl və imandır. İnsanda olan bu sifət onu mənəviyyətə dəvət edir .

İnsanın ikinci xüsusiyyəti isə “heyvani” adlanır. İslam fəlsəfəsində insanın “heyvani” xüsusiyyətinə “nasuti” cəhət də deyilir. İnsanda olan bu heyvani xüsusiyyət şəhvət və nəfsani qüvvələrdən ibarət olub, insanı heyvaniyyət aləminə tərəf yönəldir.

İslam Peyğəmbəri(s) buyurur: “Mən merac gecəsi yarı hissəsi yaşıl yarpaqlardan, yarı hissəsi isə od-alovdan ibarət olan bir mələk gördüm. Və yarpaqla alov bir-birinə qarışmırdı.”

Hikmət sahibləri və böyük alimlər buyururlar ki, Peyğəmbərin bu ifadəsi insanın daxilində olan həmin ziddiyyətli cəhətlərə aiddir.

Əflatun deyir: “İnsan iki ziddiyyətli şeydən yaranıb formalaşmışdır. İnsan mürəkkəb bir vücuddur və o, iki ziddiyyətli cəhətdən ibarətdir.”

Buna görə də insanın daxilində bir-birinə zidd olan iki qüvvə həmişə mübarizə aparır. Və insan üçün müəyyən olan təkamül də məhz bu ziddiyyətin daxilindədir. Yəni əgər insan bu mübarizədə qalib gələrsə, demək, kamillik mərhələsinə qədəm qoymuş olur. Peyğəmbər və imamlardan insanın daxili mübarizəsi barədə bir çox hədis və rəvayətlər nəql olunmuşdur.

Həzrət Peyğəmbər(s) buyurur: “İnsan gecələr yatmaq istədikdə axırıncı dəqiqələr mələk gəlib onun qulağına: “Bu gecəni xeyrlə bitir” -deyər. Şeytan isə deyər ki, bu gecəni şərlə (günahla) başa vur. İnsan mələyin dediyi kimi, gecəni (Allaha zikr etməklə) xeyirlə bitirsə, sübh mələk yenidən gəlib ona: “Sübhü xeyirlə başla” –deyər. Əgər insan gecəni xeyirlə bitirib, sübhü də xeyirlə başlayarsa, öləndə də aqibəti xeyirlə qurtaracaq. Lakin insan şeytanın sözünə qulaq asıb gecəni günahla bitirib, səhəri də günahla başlayarsa, dünyadan gedəndə də imansız gedəcək.”

Bu mübarizədə qələbə çalan şəxsin gündən günə qəlbində imanı çoxalar və o, kamillik mərhələsinə yetişib hidayət olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, kamillik həddinə çatıb hidayət olanların hamısı bir səviyyədə deyil. Mümkündür ki, biri kamilliyin ən yüksək zirvəsinə yetişsin, o biri isə aşağı mərhələdə olsun. Hər halda, onların ikisi də kamillik mərhələsində hesab olunurlar.

Buna məktəbdə imtahan verib yuxarı siniflərə keçən şagirdləri misal çəkmək olar. Məsələn, məktəbdə şagirdlər imtahan verirlər. Bu imtahandan kəsilənlərə yuxarı siniflərə keçməyə icazə verilmir. Lakin yuxarı sinifə keçənlərin hamısı eyni qiymətlə keçmirlər. Bəzisi 5, bəzisi 4, bəzisi isə 3 qiymət alaraq yuxarı siniflərə qədəm qoyur. Onların hamısı qəbul olunur. Lakin eyni qiymətlə yox. Möminlərin də kamillik mərhələsinə çatmaları eynilə bu cürdür. Peyğəmbər və imamların məqamı hamıdan yüksək səviyyədə olmuşdur. Onların səhabələri bir neçə mərhələ aşağı səviyyədə olmuşdur. Bəzi möminlər də vardır ki, kamillik mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Lakin hələ yüksək məqamlara çatmamışdır. Kamillik məqamına qədəm qoymuş şəxslər günbəgün imanlarını artırıb yüksək mərhələyə çata bilərlər.

Allah-təala Musa peyğəmbəri özü üçün həmsöhbət seçmişdi. Çünki o, daxili mübarizədə qalib gəlmişdi. Allah-təala Quranda Musa(ə)-ı özünə həmsöhbət seçdiyini bütün aləmə bəyan etdi.

Allah-təala Musa peyğəmbərə buyurdu: “Ya Musa! Bilirsənmi, səni nəyə görə özümə həmsöhbət seçdim?”

Musa peyğəmbər dedi: “Hansı səbəbə görə?”

Allah-təala buyurdu: “Ya Musa! Səni ona görə özümə həmsöhbət seçmişəm ki, sən namaz qılarkən üzünü torpağa qoyub Mənə təvazökarlıqla səcdə edirsən. Bundan əlavə, səndə uşaq xisləti vardır. Kiçik bir uşaq öz anasına necə can atırsa, sən də Mənə sarı elə gəlirsən və məndən ayrılmaq istəmirsən. Bu xislətlərinə görə səni özüm üçün həmsöhbət etdim.”

Burada bir mətləbi qeyd etmək lazımdır: Allahın ona çox səcdə edənlərdən xoşu gəlir, Onun qarşısında təkəbbürlük edənləri sevmir. İnsan gərək Allahın qarşısında təkəbbürlük etməsin. Təkəbbürlük elə bir əməldir ki, insanın imanını müflis edər.

قَالَ عَلِيٌّ(ع): عَجِبْتُ مِمَّنْ تَكَبَّرَ وَ قَدْ خَرَجَ مِنْ مَخْرَجِ الْبَوْلِ مَرَّتَيْنِ

Həzrət Əli(ə) buyurur: “Sidik məxrəcindən iki dəfə çıxmış şəxsin təkəbbürlük etməsinə təəccüb edirəm.”

Ümumiyyətlə, insan gərək Allah qarşısında təvazökarlıqla səcdə etsin. Musa peyğəmbərin Allahla həmsöhbət olmasının səbəbi də məhz onun Allah qarşısında təvazökarlıqla səcdə etməsi olmuşdur.

İbrahim peyğəmbərin həyatına nəzər saldıqda görürük ki, o da həmçinin, daxili mübarizədə qalib gəlib Allahın ən sevimli bəndələrindən biri olmuşdur. Burada qarşıya belə bir sual çıxır: Görəsən Həzrət İbrahim(ə) hansı xüsusiyyətinə görə Allahın sevimli bəndəsinə çevrilmişdi? Nəyə görə Allah-təala Quranda aləmlərə elan edərək onu Xəlilullah (Allahın dostu) kimi tanıtdırmışdır?

Allah-təala İbrahim peyğəmbəri bir çox xüsusiyyətlərinə görə özünə dost seçmişdi. Onun bir neçə xüsusiyyətini qeyd edirik:

Həzrət İbrahimin(ə) birinci xüsusiyyəti gözəl əxlaqlı olması idi.

Həzrət Peyğəmbər(s)-dən soruşdular: “Ya Rəsulallah, Allah-təala hansı səbəbə görə İbrahim peyğəmbəri Özünə dost seçib?” Həzrət Peyğəmbər(s) buyurdu: “Xoşxasiyyət və xoşəxlaqlı olmasına görə.”

Ümumiyyətlə, Allahın xoşəxlaqlı insanlardan xoşu gəlir. Xoşəxlaqlı olmaq çox gözəl bir xüsusiyyətdir.

Bir gün həzrət İbrahim(ə) öz evinin qapısını açıb içəri daxil oldu. Həyətdə bir nəfər cavan oğlanın gəzişdiyini gördükdə çox təəccübləndi. Oğlanın yanına gəlib soruşdu: “Mənim həyətimə girməyə sənə kim icazə verib?” Oğlan dedi: “Mənə ev sahibi icazə verib.” İbrahim(ə) öz-özünə fikirləşdi ki, ev sahibi mənəmsə, mən buna icazə verməmişəm. Yenə də oğlandan kimin icazəsi ilə evə daxil olmasını soruşduqda oğlan yenə həmin cavabı verdi: “Mənə ev sahibi icazə verib.” Həzrət İbrahim(ə) üçüncü dəfə soruşmaq istədikdə başa düşdü ki, həmin oğlan Cəbrail(ə)-dır. Dedi: “Cəbrail, xoş gəlmisən. Ev Allahındır, ev sahibi də Odur. Lakin bu dəfə gəlməkdən məqsədin nədir?” Cəbrail(ə) dedi: “Ya İbrahim(ə), Allah-təala yer üzündə özünə bir nəfəri dost seçib.” Həzrət İbrahim(ə) dedi: “Cəbrail, Allahın dostu kimdir? Onu mənə tanıtdır, mən də gedim onun qulluğunda olum və ona xidmət edim.” Cəbrail(ə) dedi: “Ya İbrahim, Allah səni özünə dost seçmişdir.” Həzrət İbrahim peyğəmbərin Allaha olan məhəbbəti hamıdan çox olduğuna görə Allah onu özü üçün dost seçdi.

O səbəblərdən biri də həzrət İbrahim(ə)-ın qəlbində Allaha böyük məhəbbət bəsləməsi idi. Onun qəlbində Allaha məhəbbət hər şeydən artıq idi.

Həzrət İbrahim(ə) çox işgüzar və zəngin mal-dövlət sahibi idi. Allah-təala ona həddən artıq sərvət əta etmişdi.

Mələklər Allaha dedilər: “İlahi, sən İbrahim(ə)-a çoxlu mal-dövlət verdiyinə görə o sənə ibadət və zikr edir.” Allah-təala mələklərə sübut etmək istədi ki, əgər bir insanın Allaha həqiqi məhəbbəti varsa, o məhəbbət heç vaxt onun qəlbindən çıxmaz.

Həzrət İbrahim(ə) Allahı verdiyi mal-dövlətə görə yox, bəlkə Ona olan məhəbbətinə görə zikr edir və sevirdi. Bu məhəbbətin əlaməti isə budur ki, əgər insan mal-dövlətini Allah yolunda sərf etməyi bacararsa, deməli, onun qəlbində Allaha həqiqi məhəbbət vardır. Allah-təala bir gün mələklərə həzrət İbrahim(ə)-ı imtahana çəkməyi əmr etdi.

Bir dəfə həzrət İbrahim(ə) çöldə qoyun otararkən həzrət Cəbrail(ə) insan cildinə girib onun yolu üstə əyləşdi və Allaha zikr etməyə başladı. Həzrət İbrahim(ə) ora yaxınlaşdıqda Cəbrail(ə) dedi: “Sübbuhun Quddus.” (Allah pak və münəzzəhdir.)

Həzrət İbrahim(ə) ondan soruşdu: “Sən kimsən?”

Cəbrail(ə) dedi: “Allah bəndəsi.”

Həzrət İbrahim(ə): “Sənə o sözləri kim öyrədib?”

Cəbrail(ə): “Öyrənmişəm.”

Həzrət İbrahim(ə): “O sözlər mənim məşuqumun adlarıdır. Olarmı onları bir də təkrar edəsən?”

Cəbrail(ə): “Qoyunlarının üçdə bir hissəsini mənə ver deyim.”

Həzrət İbrahim(ə): “Qoyunların üçdə biri sənin. Amma o sözləri təkrar et.”

Cəbrail(ə) qoyunların üçdə birini alıb bir dəfə də “Sübbuhun Quddus” dedi.

Həzrət İbrahim(ə): “O sözləri bir də təkrar edə bilərsənmi?”

Cəbrail(ə): “Qoyunlarının yarısını mənə ver, deyim.”

Həzrət İbrahim(ə) qoyunların yarsını da verdi.

Cəbrail(ə) o sözləri bir də təkrar etdi.

Həzrət İbrahim(ə): “Olarmı bir də təkrar edəsən?”

Cəbrail(ə): “Qoyunların hamısını mənə versən, deyərəm.”

Həzrət İbrahim(ə): “Qoyunların hamısı sənin. Amma o sözləri bir də təkrar et.”

Cəbrail dedi: “İbrahim, həqiqətən, sən Allahın dostu olmağa layiqsən. Ona görə də Allah səni özünə dost seçdi. Çünki mən insanlar arasında çox gəzmişəm və Allah onların hamısını bizə tanıtdırıb. Lakin insanlar içində sənin kimi Allahın zikrinə bütün mal-dövlətini qurban verən ikinci bir şəxs yoxdur.”

Həzrət İbrahim (ə)-ın bir xüsusiyyəti də Allaha çox səcdə etməsi idi.

Ravi nəql edir ki, mən İmam Sadiq(ə)-ın hüzurunda olarkən o həzrətdən soruşdum: “Allah hansı xüsusiyyətinə görə İbrahim(ə)-ı özünə dost seçdi?”

İmam buyurdu: “Allah qarşısında torpağa çox səcdə etməsinə görə.”

Bir sözlə desək, Allah-təala həzrət İbrahim(ə)-ı nəfsani istəklərinə qalib gəldiyi üçün özünə dost seçmişdi.

Tarixdə daxili mübarizədə qalib gələn insanlar çox olub. İstər kişilərdən olsun, istərsə də qadınlardan.

Həzrət Məryəm İsa peyğəmbərin anası idi. O, yeganə qadındır ki, adı Quranda qeyd edilmişdir. Ondan başqa Quranda ikinci bir qadının adı zikr olunmamışdır. Allah-təala Həzrət Məryəmin adına Quranda bir surə nazil etmişdir.

Həzrət Məryəm Allaha ibadət etməyi hər bir şeydən çox sevərdi və Allaha çox məhəbbəti vardı.

Məryəmdən – dünyada ən çox xoşladığın şey nədir? – deyə soruşduqda belə cavab verərdi:

“Qış gecələri yuxudan duraraq donmuş hovuzun buzunu sındırıb dəstəmaz almağı və Allaha ibadət etməyi hər şeydən çox sevirəm.”

Ümumiyyətlə, tarixdə imanı şəhvətinə qalib olan və Allaha sonsuz məhəbbət bəsləyən şəxslər çox olmuşdur. Belə insanlar həmişə tarixdə yaşamış və Qiyamət gününə qədər də Allah onların adlarını dillər əzbəri edəcək. Çünki onlar daxili mübarizədən qalib çıxmış, gecələri xeyirlə sona yetirib, səhərləri də xeyirlə başlayaraq Allahın razılığını qazanmışlar.

Daxili mübarizədə məğlub olan insanlara gəldikdə isə deməliyəm onlar dünyadan gedəndə də kafir gedəcəklər. Allah-təala bu insanları Quranda tənqid edərək belə buyurur:

وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّ يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّ يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّ يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَـئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ

“Biz cinlərdən və insanlardan bir çoxunu Cəhənnəmə dolduracayıq. [Ona görə ki,] onların qəlbləri vardır, lakin onunla (Allahın birliyini sübut edən dəlilləri, özlərinin dini borc və vəzifələrini) anlamazlar. Onların gözləri vardır, lakin onunla (Allahın möcüzələrini) görməzlər. Onların qulaqları vardır, lakin onunla öyüd-nəsihət eşitməzlər. Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə də, (ondan) daha çox zəlalətdədirlər. Qafil olanlar da məhz onlardır!”

Kitabın adı: İmam Hüseyn (ə) məktəbi