Hikmət sahiblərinin nəfsin növləri barəsində nəzərləri
Sədri Mütəəllihin, Əbu Əli Sinadan (Şeyxürrəisdən) "Şifa" kitabında nəql edir ki, "nəfs" qüvvəsi üç qismə bölünür.
1. Nəbati nəfs: –Nəbati nəfs, təbii cisimdən ötrü təkcə, qida və inkişaf mayası sayılan ilk kamaldır.
2. Heyvani nəfs–təbii cismdən ötrü təkcə iradə ilə birlikdə, hiss və hərəkətdən ibarət olan ilk kamal hesab olunur.
3. İnsani nəfs–İnsani nəfs, qəlbi cismin, ağıl və ümumiliyin dərk etmək qüvvəsinə malik olub, çalışıb müxtəlif rəyləri gətirmək qabiliyyəti olan kamaldır. Sonra bu qisimlərin xüsusiyyatlarını bəyan edir.(Əsfar-ərbə, 8-ci cild, səh-53. )
Əbu Nəsr Farabi (İkinci müəllim), özünün «Fususul-hikəm» kitabının 23-cü fəslində, "nəfs" barəsində belə deyir: "Həqiqətən, arxayın nəfs odur ki, öz dərki ilə ilk haqqı tanısın. Tanıdığı da ilk haqq olsun." Bu ifadənin izahında cənab İlahi Qomşeyi belə buyurur:
"Natiq nəfsin" (insani nəfsin) çox cəhətləri və tərəfləri vardır. Ləzzətə və heyvani şəhvətə şiddətli meyli olduğu cəhətinə görə ona "əmmarə nəfsi" deyirlər.
Şəhvətin çoxluğundan, çirkin əməlləri insanın gözündə gözəl göstərdiyinə görə ona "müzəyyinə nəfsi" deyərlər.
Heyvani məqsədindən ötrü hiyləgərlikdən istifadə edib, öz əməllərində yalan çöhrələri göstərdiyi cəhətdən ona "müsəvvələ nəfsi" deyirlər.
İnsan, hər vaxt çirkin bir iş gördükdə, əsas fitrətinə qayıdır və vicdanı özünü məzəmmət etdiyinə görə ona, "ləvvamə nəfsi"deyirlər.
Heyvani ləzzətlərdən xilas olub, şəhvət qüvvəsindən və qəzəbdən aram tapıb, ağıl ləzzətlərindən bəhrələndiyinə görə ona, "mütməinnə nəfsi" deyirlər.
Nəhayət, insan öz nəfsini tamamilə həqiqi məşuq (məbud) müqabilində təslim edib, Onun meyl və razılığına görə özünü fani hesab etdiyinə görə onu, «raziyyə» və "mərziyyə nəfsi" adlandırırlar. Bu sözlərin və terminlərin hamısı Qurani-kərimdən götürülmüşdür. "Nəfsi mütməinnə", nəfsin kamal və ilk haqqı tanıyan mərhələsidir.
Beləliklə, "nəfsi mütməinnə", yəni, pak və hər cür çirkinlikdən, kin-küdurətdən təmiz olan ruh.(Hikmət İlahi am və xas, səh-31. )
Molla Sədranın Əbu Əli Sinadan nəql etdiyi və İlahi Qomşeyinin onu izah etdiyi mətləbin xülasəsi budur. Biz də, Allahın köməyi ilə nəfsin mərtəbələrini Quran baxımından bəhs edəcək və bu barədə nazil olan ayələrə işarə edəcəyik.
İNəfsin Quranda qisimləri və mərtəbələri
Qurani-Kərimdə nəfsin müxtəlif mərtəbələrinə işarə olunmuşdur. Biz xülasə şəklində onlara işarə edəcəyik.
1. Əmmarə nəfsi;
Ləzzət və şəhvət meyli olan nəfsin ilk mərhələsi, "əmmarə" adlanır. Yəni, həmişə insana əmr edir ki, onun xahiş və istəklərini yerinə yetirsin. Quran dili ilə "əmmarə" (çox əmr edən) adlanan nəfsin bu mərtəbəsi, insanın ən böyük düşmənidir.
Böyük şəxsiyyətlər bu nəfsin şərrindən Allaha pənah aparmışlar. Quran, həzrət Yusifin dilindən belə deyir:
"Mən öz nəfsimi təmizə çıxartmıram. Allah tərəfindən mərhəmət və günahdan çəkinmək tofiqi mənə çatmasa, nəfs həmişə pis işlər görməyi əmr edər."(Yusif surəsi-53 )
Başqa bir ayədə buyurur:
«Amma kim Pərvərdigarın məqamından qorxmuş və nəfsinə həva-həvəsini qadağan etmişsə, həqiqətən, onun yurdu Cənnətdir.» (Naziyat surəsi-40-41 )
Hədəf budur ki, insan «əmmarə nəfsinin» istək və tələblərinə cavab verməsin. Həzrət Əli (əleyhissəlam) bu barədə buyurur:
«Nəfsin təbiəti və adəti həmişə ədəbsizliyə tərəf yönəlmək və tüğyan etməkdir. Bəndənin vəzifəsi budur ki, öz nəfsini yaxşı ədəbləndirsin. Nəfs həmişə müxalifət meydanında cövlan edir. Bəndə çalışır ki, onun istəklərini nəzarətə alsın. Hər zaman onun cilovunu azad buraxsa, fəsad və tüğyanda onunla şərikdir. Hər kim nəfsinin istəklərində ona köməklik göstərsə özünün ölümündə nəfsi ilə şərikdir.»(Müstədrəkül-vəsail, 2-ci cild, səh-270. )
İmam Sadiq (əleyhissəlam) bu barədə buyurur:
«Öz nəfsindən ayrılmazdan əvvəl onun sənə zərər vurmağını azalt və zərərinin qarşısını al. Qeyri-şəri işlərdən onu azad buraxmamağa çalış. Nəfsinə həyatda ciddiyyətlə yaşadığın kimi rəftar et. Çünki, nəfsin sənin əməlinin girovundadır.»(Müstədrəkül-vəsail, 2-ci cild səh-310.)
Həzrət Əli (əleyhissəlam) buyurur:
«Ən fəzilətli cihad insanın öz nəfsinin istəklərinə qarşı etdiyi cihaddır.»(Şərh hürər və cürər, 2-ci cild, səh-381. )
İslam Peyğəmbəri (səlləllahu əleyhi və alihi və səlləm) bu barədə buyurur:
«Şücaətli və güclü insanlara qalib gələn şəxs deyil, bəlkə də, o kimsə möhkəm və qüdrətlidir ki, öz nəfsinə hökumətlik edə bilsin.»(Müstədrəkül-vəsail, 2-ci cild, səh-270. )
Yenə də həzrət Əlidən (əleyhissəlam) bu mövzuda nəql olunur:
«Əyri işlərdən düzlüyə yönəlmək və həyatda möhkəm istiqamətli olmaqına görə öz nəfsinin istəkləri ilə (əlbəttə, qeyri-şəri istəklərlə) mübarizəyə qalx. Alim olub cəhalətdən uzaqlaşmağına görə alimlərlə oturub dur!»(Şərh Ğürər və Dürər, 3-cü cild, səh-462. )
Həzrət başqa bir əmrində buyurur:
«Hər kim öz nəfsinə hökumət və rəhbərlik edə bilsə, axirətdə yaxşı dərəcəyə çatar.»(Şərh Ğürər və Dürər. 5-ci cild, səh-454. )
Kitabın adı: İslamda hüquq nəzəriyyəsi
Müəllif: Qudrətullah Məşayixi
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6721
Bu gün: 0
