Dil günahları
Ən mühüm və əsas bəhslərdən biri də dil günahları, ondan törəyən bəlalardır. Dil ünsiyyət vasitəsi kimi faydalı və dəyərli olsa da, ondan baş verən günahlar da ziyanverici və xoşagəlməzdir. Allah dərgahında haqq sözü deməkdən yaxşı ibadət olmadığı kimi, batil sözü də söyləməkdən də pis günah yoxdur. Dil bəlaları haqqında səmavi təlimlərdə və hikmət sahiblərinin kəlamlarında o qədər faydalı, maraqlı mətləblər vardır ki, onların hamısını burada araşdırmağa bizim vaxtımız çatmaz. Lakin bacardıqca deyilənlərdən bir neçəsinə işarə edəcəyik. Əsl mövzu barədə söhbətə başlamazdan öncə nitqin əhəmiyyəti barədə qısaca da olsa danışsaq, məqsədəuyğun olardı.
Nitq-Tanrı neməti, lütf kimi
Allah insanları nitq qabiliyyətinə malik olmaqla şərəfləndirdi. Hikmət sahibləri, filosoflar nitqi təfəkkür və əqlin ifadəçisi bilib, buna görə də onu insanı başqa canlılardan ayıran xüsusiyyət hesab edirlər. Heyvanların əksəriyyəti onlar üçün təyin olunmuş müəyyən həddə qədər xüsusi səslərlə aralarında ünsiyyət yaradırlar. «Quran»da da quşlar və heyvanlardan bəzisinin danışdığı etiraf edilir:
"Süleyman Davuda (peyğəmbərlikdə , elmdə və mülkdə) varis oldu və dedi:" Ey insanlar! Bizə quş dili öyrədildi və (peyğəmbərlərə, padşahlara nəsib olan) hər şey verildi. Bu, həqiqətən, açıq-aşkar bir lütfdür!" («Nəml»-16)
Həzrəti-Əli(ə) ibn Abbasa belə buyurmuşdur: "Allah-təala quşların dilini Davud oğlu Süleymana öyrətdiyi kimi, bizə də öyrətdi. Həmçinin quruda və suda yaşayan bütün canlıların da"129
«Quran»da deyildiyi kimi, qarışqalar da danışmağa qadirdirlər: "Nəhayət, onlar (Taifdəki, yaxud Şamdakı) qarışqa vadisinə çatdıqda bir qarışqa (Qarışqaların padşahı) dedi: "Ey qarışqalar! Yuvalarınıza girin ki, Süleyman və ordusu özləri də bilmədən sizi (ayaqları altında) basıb əzməsinlər!" («Nəml»-18)
Xülasə, hər bir canlının özünəməxsus dili və danışığı vardır. Müqəddəs Kitabda bütün məxluqların danışığına iqrar edilib buyurulur ki, Qiyamət günü hətta bədən üzvləri də onların (insanların) əməllərinə şahid durarkən sahibləri buna qarşı etiraz edəndə onlar belə cavab verərlər:
"Hər şeyi dilə gətirən Allah bizi danışdırdı". («Fussilət»-21)
Dilçilik baxımından nitq
Danışıq və nitq təkcə insana məxsus deyildir. İbn Mənzur deyir: "Nitq danışmaqdır. Hər bir danışıq nitqdir.” (Sonra öz sözünü təsdiq etmək üçün "bizə quş dili öyrədildi" ayəsini misal çəkir.) Ardınca isə yazır: "Ədəbiyyatçılardan ibn Seyyidə adlı birisi belə yazmışdır: ««Quran»ın Davudun dilindən söylədiyi kimi, insandan başqa digər məxluqlar da nitq qabiliyyətinə malikdirlər: "Bizə quş dili öyrədildi" 130
Xülasə, heyvanlar barədə aparılan təhqiqatlardan, ayə və rəvayətlərdən istifadə edərkən nitq və danışığın təkcə insanlara məxsus olmamasına heç bir şübhə qalmır. Quşlar, qarışqalar və bəzi heyvanlar da özlərinə məxsus səs və sözlərlə ünsiyyət yaradırlar. Bir sıra dilçilərinə nəzərləri yuxarıdakı fikirlə üst-üstə düşür.
QEYD: Fəlsəfənin nitqi insanda təfəkkür və ağlın ifadəçisi hesab edib onu insanla heyvanlar arasında əsas fərqləndirici cəhət kimi hesab etməsinə baxmayaraq, bu məsləni vəhy məktəbindən öyrənib «bəyan»ı nitqin yerində işlətmək daha məqsədəuyğun olardı. «Bəyan» sözü leksik baxımdan «nitq» kəlməsinə nisbətən daha geniş ifadə imkanlarına, zəngin məna tutumuna malikdir. «Bəyan» aşkar etmək deməkdir. İnsanın danışığına ona görə bəyan deyilir ki, onun fikirləri söz vasitəsilə aşkar olur. Əgər təfəkkür və
əql qüvvəsi olmasaydı, insan öz istək və ehtiyaclarını bilməyib əldə etdiyi təcrübə və duyğularını yekunlaşdıraraq başqalarının başa düşəcəyi səviyyədə cümləbəcümlə düzüb izhar etməyə qadir olmazdı. Deməli, insanda nitq və bəyanın bünövrəsi onun mərkəzi sinir sistemi ilə birbaşa bağlıdır. Bu bağlılıq və əlaqə o qədər möhkəmdir ki, insan beynində azca boşluq yaranarsa, nitq fəaliyyətinə güclü təsir edər. Təfəkkür qüvvəsi nə qədər ardıcıl olarsa, onun bəyan qüdrəti çox, keyfiyyəti daha artıq olar. Deməli, bəyan iki cəhətdən əhəmiyyətlidir:
1. Bəyan insanın daxili hisslərini açıqlayan qüvvədir. Bəyan və dilin vasitəsilə insanın batinindəki fikirlər aşkarlanır. Heyvanlar isə bu qabiliyyətdən məhrumdurlar.
2. Bəyan insanda təfəkkür və düşüncənin ifadəsidir. Əbəs yerə deyildir ki, Allah-təala «Quran» və insan yaradılışını öyrənəndən sonra bəyanı öyrənməyi vurğulayaraq buyurur:
"Rəhman! (Mərhəmətli olan Allah!) (Öz peyğəmbərinə) «Quran»ı öyrətdi. İnsanı yaratdı. Ona danışmağı (fikrini və duyğularını ifadə etməyi) öyrətdi. («Ər-Rəhman»-1,2)
Həzrəti-Əli(ə) buyurur: "Bilin ki, dil insan bədəninin bir parçasıdır. Əgər bir şəxs danışmaqdan boyun qaçırsa, dil söz deməyə qadir deyildir. Yox əgər insanın söz bazası olarsa, dil ona möhlət verməz. Doğrusu, biz (Peyğəmbər(s)-in Əhli-Beyti) söz sultanıyıq. Sözün cilovu əlimizdədir. Kəlam ağacı bizdə kök atıb, yarpaqları üstümüzə tökülmüşdür. Bilin və agah olun ki, (Allah sizə rəhm etsin) siz elə bir zamanda yaşayırsınız ki, haqq söz deyən az, dil həqiqəti deməkdən aciz, haqq axtaran və haqq istəyən insan isə xar və zəlildir".131
Beləliklə, məlum olur ki, bəyan «Quran» və yaradılış təlimindən sonra nemətlərin ən üstünüdür. Buna görə də insan bu nemətlərin qədrini bilib Allaha şükr etməlidir. Əlbəttə, söylədiklərimizin hamısının şükrünü yerinə yetirmək olmaz, çünki Allah-təala öz bəndələrinə o qədər nemət əta etmişdir ki, insanlar onları saymaqda acizdir. "Qurani-Kərim”də bu barədə belə buyurulur:
"Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara bilməzsiniz". («İbrahim»-34)
Dilin müsbət və mənfi cəhətləri
Keçən bəhsdə dediyimiz kimi, dil xüsusi keyfiyyətə malikdir, lakin bu məsələni də yaddan çıxarmamalıyıq ki, onun müsbət və mənfi cəhətləri də var. Demək olmaz ki, dil Allahın ən üstün nemətlərindən olduğuna görə onu çox işlətmək və hesaba almadan hər sözü danışmaq olar. Əksinə, ondan zəruri və lazımi yerlərdə istifadə edilməlidir.
Kitabın adı: İslamda əxlaq
Müəllif: Ayətullah Məhəmmədrza Məhdəvi Kani
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6678
Bu gün: 0
