İslami elmlər əqli və nəqli olmaqla iki hissəyə ayrılır. Haqqında danışacağımız məntiq elmi əqli elmlərdəndir və bu elm İslama xaricdən daxil olmuş bir elmdir. Bu yazıda Yunan mənşəli məntiq elminin İslama nə zaman və necə daxil olduğu haqqında oxucuya məlumat verməyə çalışacağıq.
Ərəb mənşəli bir kəlimə olan məntiq "danışmaq” mənasına gələn "nutq” kökündən törəmişdir. "Nutq” və "mantuq” kəlimələri yunan dilində həm ağıl həmdə danışmaq mənasında işlədilən "logos” kəliməsini qarşılayacaq şəkildə mənalar qazanmışdır. İslam məntiqçiləri məntiq elminə "bilinəndən bilinməyənin əldə edilməsinə vasitə olan elm”, "qaydalarına tabe olunduğu zaman zehni xətaya düşməkdən qurtaran fənn” və sair şəklində təriflər vermişdir.
Məntiq elminin qurucusunun Aristotel olduğu barəsində bütün fəlsəfə tarixçiləri həmfikirdir. Onun Organon (Qeyd etmək lazımdır ki bu ad Aristotel tərəfindən istifadə edilməmişdir. Daha sonra onun məntiq haqqındakı əsərlərinə Orgonon adı verilmiştir.) adlı əsəri zamanımıza qədər gəlib çıxan ən qədim və sistematik məntiq əsəridir. Amma qeyd etmək lazımdır ki, məntiq məsələləri ilə maraqlanan ilk şəxs Aristotel deyildir. O sadəcə özündən əvvəl mövcud olan bu mövzudaki məlumatları sistematikləşdirmişdir. Biz bu yazıda məntiq elminin tarixi və mühtəvası haqqında deyil bu elmin İslam dünyasına nə zaman və necə girdiyi haqqında oxucuya qısa bir məlumat vermək istəyirik.
Bəşəriyyət tarixi boyunca qurulan bütün mədəniyyətlər özlərindən öncəki mədəniyyətlərin təcrübələrindən istifadə etmiş və onlardan öyrəndikləri bu təcrübələri daha da inkişaf etdirərək özlərinə xas bir mədəniyyət qurmuşlardır. İslam fəthləri vasitəsi ilə İran, Misir, Bizans, Mesapatomiya kimi qədim və zəngin mədəniyyətlərlə qarşılaşan müsəlmanlar da onların bu zəngin mədəniyyətlərindən faydalanaraq tamamən özlərinə məxsus bir mədəniyyət qurmağa nail olmuşlar.
Raşidi Xəlifələr 632-661) və onlardan sonra hakimiyyətə gələn Əməvilərin (661-751) zamanında müsəlmanlar fəth etdikləri Suriya, İraq, Misir və İran kimi ölkələrdə qədim mədəniyyətlərlə qarşılaşdıqlarında buradaki əsərləri əsla məhv etmədilər. Hətta İslamdan əvvələ gedip çıxan qədim mədəniyyətlərə sahib olduqları üçün yəhudi və xristiyanalar Peyğəmbər və Raşidi Xəlifələrin dövründə xoş rəftar görmüşlər. Lakin Əməvi dövləti üçün bunu demək o qədər də mümkün deyil. Çünkü Əməvilər daha çox fəthlərlə məşğul olub elmi araştırmalara bir o qədər də əhəmiyyət verə bilməmişlər.
Amma bu Əməvilər zamanında qətiyyən elmi araştırmaların olmadığı mənasına gəlməz. Demək olar ki islami firqələrin böyük əksəriyyəti Əməvilər dövründə təşəkkül etmişdir. Lakin Əməvi idarə sistemi "ulumu daxilə”adı verilən əcnəbi elmlərə qarşı biganə qalmışdır. Məsələn xəlifə Ömər ibni Abdüləzizin zamanında Masurceveyh adlı bir tərcüməçi tibb elminə dair bir əsər tərcümə etmişdir. Xəlifə Ömər ibni Abdüləziz tibbə aid olmasına baxmayaraq əcnəbi olduğu üçün bu kitabın nəşr edilməsinə xeylı tərəddüt etdikdən sonra izin vermişdir. Bütün bunlara baxmayaraq qeyd etmək lazımdır ki, Əməvilər zamanında da İslam aləmində bəzi tərcümə fəaliyyətləri həyata keçirilmişdir. Lakin bu tərcümələr daha çox kimya və tibb elmlərinə aid kitabların tərcüməsi ilə məhdud idi. Bir xüsusu da qeyd edək ki, Əməvi xanədanından ilk dəfə olaraq xəlifə Müaviyənin nəvəsi olan Xalid ibn Yezid (ö. 704) İskəndəriyyədən gətirtdiği İstefanos adlı bir alimə kimya elminə dair kitablar tərcümə etdirmişdir. Bu tərcümə İslam aləmində edilmiş ilk tərcümə fəaliyyəti olaraq qaynaqlarda zikr edilir. Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Əməvilər zamanında məhdud sayıda və sönük də olsa tərcümə fəaliyyətləri həyata keçirilirdi. Amma bu tərcümələr fəlsəfə və məntiqə dair olmayıb daha çox tibb və kimya elmləri sahəsində idi.
Fəlsəfi əsərlərin ərəb dilinə tərcümə edilməsi Abbasilər zamanında xüsusilə də xəlifə Mənsur (754-755) və Məmunun (814-833) zamanında başlamışdır. Qeyd edək ki, xəlifə Mənsurun zamanında tərcümə edilən əsərləri böyük əksəriyyətini astranomiya (nucum) və həndəsə elmlərinə dair əsərlər təşkil edirdi. Amma Aristotelin Organon adlı əsəri də ilk dəfə bu xəlifənin əmri ilə ərəbcəyə tərcümə edilmişdir. Bu əsəri ilk dəfə ərəbcəyə tərcümə edən şəxsin isə İran əsilli Abdullah ibni Müqəffa (ö. 759) olduğu mənbələrdə nəql edilir. Əsl fəlsəfi əsərlərin tərcüməsinə isə xəlifə Məmunun dönəmində başlanmışdır. Hətta elmi müzakirələrə çox maraq göstərən xəlifə Məmun 832-ci ildə Hikmət Evi (Darul-hikmə) adında böyük bir tərcümə müəssəsi inşa etdirmiş və yunanca əsərləri tərcümə etdirmək üçün Bizansdan buraya çoxlu kitab gətirtmişdir. Bütün bunlar sayəsində VIII əsrdən X əsrə qədər davam edən bu tərcümə fəaliyyətləri sayəsində İslam ölkələri mədəniyyət və fəlsəfənin mərkəzlərinə çevrildilər və müxtəlif İslam diyarlarında bir çox məşhur tərcüməçilər yetişdi. Müsəlmanları məntiq əsərlərini tərcümə etməyə sövq edən səbəb isə fəth etdikləri ölkələrdə müsəlman olmayan millətlərə qarşı öz etiqadlarını müdafiə etmə təşəbbüsləri olmuşdur. Belə ki, müsəlmanların fəth etdikləri ərazilərdə yaşayan xristiyan, yəhudi və sair kimi millətlər öz dini etiqadlarını yunanlardan öyrəndikləri məntiq metodu ilə müdafiə edirdilər. Bunlarla qarşılaşan müsəlmanlar öz etiqadlarını müdafiə etmək üçün sistematik qaydalar qoymaq ehtiyacını hiss etdilər və bu da onları yunan məntiqini öyrənməyə sövq etmişdir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, qeyri müsəlmanlara qarşı İslam etiqadını müdafiə etmək üçün onların da qəbul edəcəyi metoddan (məntiq) istifadə edənlər daha çox mötəzilə alimləri olmuşdur.
Nəticə olaraq demək mümkündür ki, İslam aləmi fəlsəfə və məntiq kimi əqli elmlərlə tərcümə fəaliyyətləri nəticəsində tanış olmuşdur. İslam mədəniyyətində məntiq sahəsindəki araşdırmalar xəlifə Mənsur tərəfindən Aristotelin Organon adlı əsərinin ərəbcəyə tərcümə edilməsi ilə başlamışdır.
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6678
Bu gün: 0
