Qarşınızdakı bu kitab, bir neçə etibarlı mənbələrdən seçılmış "əxlaq və mənəviyyat”
haqqında məlumatlardır. Əslinə baxarsaq, əxlaq və mənəviyyatdan məqsəd Allaha
yaxınlıqdır. Allaha yaxınlıq ifadəsinin mə’nasını daha aydın dərk etmək üçün bə`zi maddi
və hissi anlayışlardan istifadə etmək olar. Yaxınlıq iki mə`nada işlənir. Birinci mə`naya
qaşla gözün yaxınlığını misal göstərmək olar. İkinci mə`naya misal olaraq isə biri
Kərbəla, digəri Məşhəddə yaşayan iki dostun qəlbən yaxınlığını göstərə bilərik. Əgər
birinci mə`nada məkan yaxınlığı nəzərdə tutulursa, ikinci mə`nada mə`nəvi yaxınlıqdan
söhbət gedir.
İNSAN BÖYÜK ŞƏXSIYYƏLƏRLƏ MƏ`NƏVI YAXINLIQDAN ZÖVQ ALIR.
MƏSƏLƏN, ÖLKƏ BAġÇISI TELEVIZIYA VASITƏSI ILƏ HƏR HANSI
QƏSƏBƏ ƏHLINƏ ÖZ MƏHƏBBƏTINI BILDIRIRSƏ HƏMIN BU QƏSƏBƏ
ƏHLI BUNDAN MƏ’NƏVI YAXINLIQ HISSI KEÇIRƏRƏK QÜRUR DUYUR.
Amma elə insanlar da var ki, onlar yalnız Allahla yaxınlıqdan ləzzət duyurlar. Necə ola
bilər ki, gec-tez torpaq əsiri olacaq insanla yaxınlıqdan ləzzət alan şəxs varlıq aləmini bir
"ol” deməklə ən gözəl şəkildə yaratmış mərhəmətli Allahla ünsiyyətdən ləzzət
duymasın?! Əsl iftixar bəşəriyyətin səadətini tə`min etmək qüdrətində olan böyük
Yaradana yaxın olmaqdır. Həqiqi səadət odur ki, qüdrətli mə`bud insana nəzər salıb onu
öz mərhəmətinə qərq etsin.
Tövhid maarifinin mehvəri Allaha yaxın-lıqdır. Bütün peyğəmbərlərin tə`limləri bu
mehvər ətrafında toplanmışdır. Hətta bütpərəstlər də Allahla yaxınlığa can atmışlar.
"Zumər” surəsinin 3-cü ayəsində buyurulur: "Biz bütlərə yalnız Allaha yaxınlaşmaq üçün
ibadət edirik.” Ayə Məkkə müşriklərinin dilindən deyilir. Demək, hətta yolunu azanlar da
bu yaxınlığa can atır. Həzrət Əli (ə) buyurur: "Görmədiyim Allaha ibadət etməzdim.”1
Əlbəttə, söhbət adi göz yox, bəsirət gözü ilə görməkdən gedir. Həzrət Əli (ə) "Nəhcülbəlağə”də
bu məsələyə toxunur: "Gözlər Onu aşkar dərk etməz, amma qəlblər Onu iman
həqiqəti vasitəsi ilə anlayar.”
Qur`ani-kərimdə zikrin kəmiyyəti barəsində "kəsir” (çox) və "şədid” (daha artıq)
ifadələri işlədilmişdir. "Əhzab” surəsinin 41-42-ci ayələrində oxuyuruq:
"EY IMAN
GƏTIRƏNLƏR! ALLAHI ÇOX YAD EDIN. SƏHƏR-AXŞAM ONU TƏQDIS EDIB ŞƏ’NINƏ TƏ’RIFLƏR
DEYIN.” "Bəqərə” surəsi-nin 200-cü ayəsində buyurulur: "HƏCC MƏRASIMINI TAMAMLAYIB
QURTARANDA (KEÇMIŞDƏ) ATA-BABALARINIZI YADA SALDIĞINIZ KIMI, HƏTTA ONDAN DAHA DA
ARTIQ ŞƏKILDƏ ALLAHI YAD EDIN.” Kəmiyyətcə çox zikr deyilməsi aydındır. Bəs Ģiddətli
(Qur’anda işlədilən «şədid») zikr nədir? Görəsən, burada məqsəd zikri uca səslə
deməkdirmi?
1
"Biharul-ənvar”, 4-cü cild.
Ayədə həcc mərasimindən sonrakı vaxt nəzərdə tutulur. Mə’lumdur ki, insan vəzifəsini
yerinə yetirdikdən sonra arxayınlaĢdığı üçün şeytanın əlinə münasib fürsət düşür.
Məsələn, əksər insanlar namazı bitirdikdən sonra dua etmək əvəzində ani olaraq ətrafa
boylanırlar.
Bu hal şeytanın vəsvəsəsindən irəli gəlir. İki-üç dəqiqəlik namazdan sonra insanı bu
sayaq yayındıran şeytan, təbiidir ki, uzun və ağır həcc əməlindən sonra daha fəal olur.
Ehram halından çıxmış insan güzgüyə baxmağa, ətirlənməyə tələsir. ġeytan da bu
vəziyyətdən məharətlə istifadə edir. Məhz bu səbəbdən də həcc əməllərini bitirənlərə
ehram halından çıxdıq-dan sonra Allah zikrini unutmamaqları tövsiyə olunur.
Aydındır ki, zikrin kəmiyyətindən əlavə şiddəti (dərinliyi) də ola bilər. İnsan ən əziz
adamını kənar bir şəxsi xatırladığı kimi xatırlamır. Məsələn, övladını xatırlayan
valideynin ruhu təlatümə gəlir. Demək, zikrin çoxluğundan əlavə şiddəti də şərtdir.
Okeanla dənizin ləpəsi eyni gücdə olmur. Allahın zikri okean dalğası tək əzəmətli
olmalıdır. Biz demək istəmirik ki, Allahı zəif şəkildə xatırlamaq səmərəsizdir. Sadəcə
olaraq insan mövcud vəziyyətlə kifayətlənməyib, öz zikrini elə gücləndirməlidir ki,
bütün vücudu lərzəyə gəlsin.
ADI INSANLAR, ADƏTƏN, ALLAHI BIR ADI VƏ BIR
SIFƏTI ILƏ XATIRLAYIRLAR. BIR ÇOXLARI
ALLAHI YALNIZ RUZI VERƏN KIMI YAD EDIRLƏR.
AMMA ELƏ INSANLAR DA VAR KI, BÜTÜN KAMAL
SIFƏTLƏR ALLAHIN ZATINDA TOPLANDIĞINDAN
DIQQƏTLƏRINI BU ZATA YÖNƏLDIRLƏR. BELƏ
BIR DIQQƏT FƏQƏT BIR ILAHI SIFƏTƏ
DIQQƏTDƏN QAT-QAT GÜCLÜDÜR. HƏZRƏT ƏLI
(Ə) NAMAZ ZAMANI ALLAHIN ZATINA O QƏDƏR
DIQQƏT VERƏRDI KI, AYAĞINDAN OX ÇIXARILAN
ZAMAN HEÇ BIR ŞEY HISS ETMƏDI.
Şübhəsiz, insan Allaha olan məhəbbətini artırmaq üçün Onun verdiyi ne`mətlər barədə
düşünməlidir. Çoxları darda olduğu zaman Allahın gözlənilməz yardımından
faydalanmışlar. Bu yardımlarla bərabər, hər birinin öz yeri olan digər ne`mətləri də
unutmaq olmaz. Bədənin hər bir üzvü insan üçün böyük ne`mətdir. Biz bunu yalnız
xəstələndiyimiz zaman anlayırıq.
Maddi ne`mətlərlə yanaşı mə`nəvi ne`mətləri də xatırlamalıyıq. Məsələn, qonaq
getdiyimiz evdə xoş münasibət gözəl zövqlə bəzədilmiş süfrədən daha qiymətlidir.
Mə`rifətli insanlar üçün mə`nəvi ne`mətlər maddi ne`mətlərdə qat–qat üstündür. Allaha
yaxın insanlar mə`nəvi ne`mətlərdən daha çox ləzzət alırlar.
Bəli, Allah-taala öz bəndələrinə mehribandır və onlarla mərhəmətlə rəftar edir. O, öz
bəndələrinə peyğəmbərlər vasitəsi ilə hətta Allahla necə danışmağı da öyrədir. Namazda
xəyalımız kənara uçarkən bu xəyalı geri qaytaran da Odur.
Qəflətdən qurtulub, Allaha qarĢı diqqətli olmaq üçün müxtəlif yollar var. Amma bütün
bu yollar mə`rifətə, həqiqətin kəşfinə aparır.
DİN, MƏNƏVİYYAT VƏ ƏXLAQ
Qur`ani-kərimdə peyğəmbərlərin göndəril-məsində əsas məqsədin insanların tə`lim və
təzkiyəsi olduğu bildirilir. Bə`zi ayələrdə təzkiyə, bə`zilərində isə tə`lim birinci qeyd
olunur.1 Bu iki söz, yə`ni "tə`lim və təzkiyə” dilimizə "tə`lim və tərbiyə” kimi də
tərcümə oluna bilər. Başqa sözlə, "təzkiyə” dedikdə "tərbiyə” nəzərdə tutulur. İnsan bu
tə`lim və tərbiyəyə dini maarifə yiyələnmədən və ya peyğəmbərlərin köməyi olmadan
nail ola bilməz. Elə elmlər var ki onlar insanın xoşbəxtliyində birbaşa rol oynamır.
Amma dini elmlərdən xəbərsizlik insanı əbədi axirət səadətindən məhrum edir.
Peyğəmbərlərin göndərilməsinin iki əsas məqsədi var:
1. DINI MAARIFIN TƏ`LIMI.
2. İNSANLARIN TƏRBIYƏSI.
Bu iki iş əvvəl peyğəmbərlərin, sonra isə onla-rın vəsilərinin (canişinlərinin)
öhdəsindədir. İslam peyğəmbərinin vəsiləri olan mə`sum imamlardan sonra bu vəzifə
Əhli-beyt alimlərinin çiyninə düşür.
Tərbiyə o qədər geniş sahəni əhatə edir ki, hətta bədən tərbiyəsi də bu sahəyə aid
olunur. Amma peyğəmbərlərin əsl vəzifəsi insanların mə`nəvi tərbiyəsi, yə`ni təkamül
yolunda olnları Allaha yaxın məqama çatdırmaqdan ibarətdir.
İNSAN TƏRBİYƏSİNİN SƏCİYYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
İnsanın tərbiyəsi başqa mövcudların tərbiyəsindən bə`zi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir:
1. İNSANIN TƏRBIYƏSI ONUN IRADƏSINDƏN ASILIDIR. Bağbanın tərbiyə etdiyi ağacın
iradəsi olmadığı halda insanın iradə və istəyi onu başqa mövcudlardan fərqləndirir.
Ağac şəraitə təslim olduğu halda insan öz iradəsi ilə şəraitə tə`sir göstərir.
1
"Ali-İmran”, 164; "Bəqərə”, 129
Bir sözlə, insanın tərbiyəsində onun istəyi əsas şərtdir. İnsanı istəmədiyi halda kimsə
yaxşılığa məcbur edib behiştə apara bilməz. Allah-təala Peyğəmbərə müraciətlə buyurur:
"ŞÜBHƏSIZ KI, SƏN ISTƏDIYIN HƏR KƏSI HIDAYƏT EDƏ BILMƏZSƏN. AMMA ALLAH
ISTƏDIYINI HIDAYƏT EDƏR VƏ O, HIDAYƏTƏ LAYIQ OLANLARI DAHA YAXġI TANIYIR.”1
Bəli, hətta əzəmətli məqam sahibi olan peyğəmbər (s) istədiyi insanı doğru yola məcbur
edə bilməz. Yalnız Allah bu yola layiq olanları hidayət edir. "Nisa” surəsinin 49-cu
ayəsində buyurulur: "İSTƏDIYINI PAK EDƏ BILƏN YALNIZ ALLAHDIR.” Demək, təzkiyə də
hidayət kimi tərbiyəçinin ixtiyarında deyil. Bə`ziləri belə düşünə bilər ki, əgər hidayət və
təzkiyə Allahın ixtiyarındadırsa onda insan nə vaxt hidayət ediləcəyini oturub
gözləməlidir. Bu suala cavab vermək üçün "əf`ali tövhid” ifadəsi ilə tanış olmalıyıq.
İnsan inanmalıdır ki, əsil fail, işi görən səbəbkar yalnız Allahdır və bu inam əf`ali tövhid
adlanır. Allahdan başqa bütün varlıqlar öz hərəkətində tə`sirə möhtacdır. "Vaqiə”
surəsinin 64-cü ayəsində oxuyuruq: "ONU (ƏKDIYINIZ TOXUMU) SIZ BITIRIRSINIZ, YOXSA
BIZ?” Ayədən belə mə`lum olur ki, həqiqi səbəbkar Allahdır. Lakin "Hər şeyi Allah
hərəkətə gətirir” demək özü də səhv fikirdir. Hər halda, mö`min şəxs bilməlidir ki,
Allahın izni olmadan heç bir hərəkət baş verə bilməz.
Tərbiyələnmək insanın istəyindən asılı olsa da, Allahın iradəsi olmadan gerçəkləşə
bilməz. İslam peyğəmbəri, mə`sum imamlar və cəmiyyətin digər tərbiyəçiləri yalnız
Allahdan yardım almaqla bir iş görə bilirlər. "Təkvir” surəsinin 29-cu ayəsində oxuyuruq:
"ALƏMLƏRIN RƏBBI ISTƏMƏYINCƏ SIZ ISTƏYƏ BILMƏZSINIZ.” "Nisa” surəsinin 29-cu
ayəsində buyurulur: "ALLAH ISTƏDIYINI PAK EDƏR.” "Ali-İmran” surəsinin 164-ci
ayəsində buyurulur: "(PEYĞƏMBƏR) ONLARI PAK EDƏR, ONLARA KITAB VƏ HIKMƏT
ÖYRƏDƏR.” "Şəms” surəsinin 9-cu ayəsində isə belə buyurulur: "NƏFSINI TƏMIZLƏYƏN
NICAT TAPDI.” Son üç ayədən görünür ki, insanın tərbiyəsi Allah və onun rəsulundan,
eləcə də insanın özündən asılıdır. Bu işdə Allah müstəqil, peyğəmbər və insan isə Allahın
icazəsi ilə fəaliyyət göstərir. Əf`ali tövhidin mə`nası budur.
Demək, ağac öz tərbiyəsində bağbana müqavimət göstərə bilmədiyi halda insan öz
tərbiyəsində azaddır. İnsanın qəlbini zorla hansısa istiqamətə yönəltmək qeyrimümkündür.
Zorla görülən işdə kamillikdən söhbət gedə bilməz. İnsanın kamilliyi doğru
yola buxovlanmasında yox, doğru yolu öz istəyi ilə seçməsindədir.
İnsanların tərbiyəsi ilə məşğul olan şəxs əvvəlcə kamilliyə maraq oyatmalıdır. Əgər o,
tərbiyə etmək istədiyi şəxsin diqqətini yaxşılığa yönəldə bilsə müvəffəq ola bilər. Bütün
insanların fitrətində yaxĢılığa meyl var. Tərbiyəçinin iĢi yatmıĢ fitrəti oyatmaqdır. Əgər
insanın fitrətində bu meyl qoyulmasaydı onu kimsə tərbiyələndirə bilməzdi. Təbii ki,
insan meyli çəkməyən bir şeyə dəyər verə bilməz.1
"Qəsəs” surəsi, ayə: 56.
Demək, insanın təzkiyəsi, tərbiyələnməsi üçün ona elə bir şərait yaratmaq lazımdır ki,
onda kamilliyə həvəs yaransın.
2.
ÖZÜNÜTƏRBIYƏ MÜMKÜNDÜR. İNSANIN TƏRBI-YƏSININ AĞACIN TƏRBIYƏSINDƏN
MÜHÜM BIR FƏRQI INSANIN ÖZÜNÜTƏRBIYƏ QABILIYYƏTIDIR. İnsan ağacdan fərqli
olaraq özü üçün təkamül şəraiti yarada bilər. İnsan tərbiyəçinin köməyi olmadan öz
zəhməti hesabına tərbiyənin müəyyən mər-hələlərini təkbaşına qət edə bilər.
Müstəqil şəkildə elm öyrənmək mümkün olduğu kimi, müstəqil şəkildə
tərbiyələnmək də mümkündür. Müəllim və tərbiyəçinin rolu inkarolunmazdır.
Amma söhbət ondan gedir ki, insan oturub müəllim və tərbiyəçi yolu
gözləməməlidir. Bir çox mərhələləri tərbiyəçisiz qət etmək olar.
Amma elə mərhələlər var ki, bu mərhələlərdəki müvəffəqiyyətsizliyi müəllimsizliyin
boynuna yıxmaq olmaz. Yalnız özünütərbiyənin ali mərtəbələrini ustadsız keçmək qeyrimümkündür.
"Saffat” surəsinin 24-cü ayəsində buyurulur: "ONLARI YUBADIB SORĞUSUAL
ÜÇÜN SAXLAYIN.” İnsan qiyamətdə sorğu-suala çəkildiyi zaman üzr gətirə bilməz
ki, tərbiyəçisi olmadığı üçün kamala çata bilməyib.
Əlbəttə ki, təkamülün ali mərtəbələrini ustadsız keçmək istəyən insanı şeytan aldada
bilər. Amma ibtidai mərhələləri təkbaĢına uğurla qət etmək olar. Ali mərtəbələrdə isə
şeytan müdaxilə edib ustadsız yolçunu çaşdıra bilər. Elə ibtidai mərhələlərdə də ustadın
olması çox gözəldir. AMMA USTAD YOXDURSA, DAYANMAQ DA OLMAZ. Bu mərhələlərdə ayə
və hədislər, Əhli-beyt maarifi, əxlaq alimlərinin kitabları müəllimi əvəz edə bilər.
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6704
Bu gün: 0
