Yəhudiliyin müqəddəs kitabı olan Əhdi-ətiqin və Təlmudun, həmçinin bu kitabları təfsir
edən alimlərin Allah barəsində söylədikləri, demək olar ki, olduqca ziddiyyətli və bir-birinə
uyğun olmayan sözlərdir. Yəhudilərin müqəddəs kitabları Allah-təalanı tam şəkildə
cismi və insani xüsusiyyətlərə malik, maddi varlıq kimi, bəzən insandan daha aşağı
şəkildə vəsf edir. Lakin bununla bərabər, həmin kitablarda Allah-təala ali və kamil
xüsusiyyətlərlə də vəsf edilmişdir. Çox saylı müasir yəhudi alimləri məhz qeyd etdiyimiz
sonuncu xüsusiyyətlərlə Allahı vəsf edirlər.
İlk olaraq bunu söyləmək lazımdır ki, yəhudi dini Allaha və tövhid əqidəsinə inam
bəsləyən dinlərdən biridir. Yəhudi alimlərinin bütün əsərlərində Allah-təalanın
varlığı aydın, şübhəsiz və sübuta ehtiyacı olmayan bir həqiqətdir.
Buna görə də, onların əsərlərində Allahın varlığının sübutuna aid dəlillər gözə çarpmır.1
Yəhudilikdə Allahın adı "Yəhvə" o qədər müqəddəs sayılır ki, bu adı dilə gətirməkdə
çətinlik çəkirlər və ona hörmətsizlik edəcəklərindən ehtiyat edirlər. Bu adın hörməti
olduqca çoxdur və onu Tövrat tilavət edərkən belə dilə gətirmək haram bilinir. Yalnız
xüsusi dualar zamanı məxsus din xadimləri Yəhvənin adını dilə gətirir. Onun əvəzində
"Yaradan", "O", "Mənim ağam" və sair kimi kəlmələrdən istifadə edilir.
Təlmudun yazdığına əsasən, Musa Fironla mübahisə etdiyi zaman, Firan ona deyir: Sənin
Allahın kimdir? Mən onun səsini eşitmək varlığını duymaq istəyirəm. Musa cavabında
deyir: Dünya bizim Allahımızın iqtidarı ilə doludur. O kainatın yaranmasından öncə də
var idi. Dünya sona çatdıqdan sonra da var olacaq. O səni yaradıb və bədəninə ruh ilə
həyat verib. O səmaları yaradıb, yer üzünü (xalça kimi) döşəyib. 2
YƏHUDI DININƏ ƏSASƏN, DÜNYA VƏ TƏBIƏT ÖZÜ
ALLAHIN VAR OLMASINI HAYQIRIR. ĠNSAN ÖZ
DÜŞÜNCƏSI, FƏRASƏTI VƏ AĞLI ILƏ ALLAHIN
VAR OLMASINI DƏRK ETMƏYƏ QADIRDIR.
TƏLMUDA GÖRƏ, İBRAHIM (Ə), ƏYYUB (Ə),
HEZEGEL VƏ MƏSIH AĞIL VƏ DÜŞÜNCƏLƏRININ
GÜCÜ ILƏ ALLAHIN VAR OLMASINA YƏQIN
TAPIBLAR. 3
Gəlin birlikdə bu qarışıq və ziddiyyətli bəyanlara qısa bir nəzər salaq:
1- Allahın yeganəliyi
1 "Allah, dünya, insan və Məsih Təlmudun təlimləri əsasında", Dr. Rabb, Abaraam Kohen, birinci çap, əl-Məi
nəşriyyatı, 1382 h. ş.
2 şəmut Rəbba, 5:14.
3 Bemidbar Rəbba, 14:2.
Yəhudi dinində tövhid əqidəsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Yəhudilik daim bütpərəstliklə
mübarizə aparmışdır. Əhdi-ətiqdə deyilir: "Rəbb, İsrailin Padşahı, Ordular Rəbbi belə
deyir: "Mən birinciyəm, Mən sonuncuyam, Məndən başqa Allah yoxdur." 1 Yaxud
oxuyuruq: "Məndən başqa Allah varmı? Başqa Qaya yoxdur." 2
Təlmudda yazılır: "Allah Adəmi yaratdığı zaman bir surətdə xəlq etdi ki, kafirlər
səmalarda başqa tanrıların olmasını iddia etməsinlər." 3
Ümumiyyətlə, bir Allaha olan inam, yəhudi dininin mühüm etiqadlarından sayılırdı. Belə
ki, təkallahlılıq, bu dini zamanındakı başqa inanclardan fərqləndirən əsas xüsusiyyət idi.
Necə ki, deyilir: "Hər kəs bütpərəstliyi inkar etsə, yəhudi adlanırdı." 4
Tövratda deyilir: "İndi görün ki, Allah yalnız Mənəm. Başqası yoxdur. Mənəm
öldürən və həyat verən, Mənəm yaralayan və şəfa verən, Heç kim əlimdən qurtara
bilməz." 5
Yaxud yenə Tövratda oxuyuruq: "Allahın Rəbb Mənəm. Məndən başqa allahların
olmasın." 6
2- Allahın rəzzaqlığı
Təlmuda görə Allah "Rəzzaq" (Ruzi verən) və Rəbb (idarə edən) dir. Bütün varlıq
dünyası Onun meyl və iradəsinə, ruzi bəxş etməyinə möhtacdır. "Allah daim dünyada
var olan bütün varlıqlar üçün, ehtiyacları qədər ruzi bəxş edir. İman əhlinə və
bütpərəstlərə də ruzisini əsirgəmir." 7
3- Allahın maddi olmaması
Təlmudun müasir təfsirçiləri yəhudi dinində Allahın cisim olmamasına inandıqlarına israr
edirlər. Onlar Allahın Əhdi-ətiqdə və Təlmudda çisimi xüsusiyyətlər ilə təsvir edilməsinə
belə aydınlıq gətirirlər ki, Allah insanların öz dili ilə, başa düşdükləri tərzdə onlarla1 Yeşaya, 44:7
2 Yeşaya, 44:8
3 Sanhedrin, 18 A.
4 Megila, 13 A.
5 Qanunun təkrarı, 32:8
6 Qanunun təkrarı, 5:6-7
7 Məxilya, Tövratın Çıxış bölümünün 18-ci ayəsinin təfsirində. danışır. "Biz Allahın maddi varlığa olşadıldığını, insanların ilahi kəlamı və Allahı
daha yaxşı dərk etmələri üçün olduğunu düşünürük." 1
Təlmuda görə, ruh bədəni əhatə edərək, onu gördüyü kimi, Allah da cahanı əhatə edir və
hər şeydən xəbərdardır. Amma onu gözlər görə bilmir. Ruhun harada olduğunu dərk edə
bilmədiymiz kimi, Allahın da harada olmasını dərk edə bilmərik. Bir halda ki, O, dünyanı
əhatə edib. 2
Tövratda olduqca maraqlı bir şəkildə Allahın dili ilə onun bənzərsiz və misilsiz olmasl
qeyd edilir: "Mənə bənzəyən varmı? Xəbər versin." 3
Yenə həmin Tövratda Allahın göylərə və buludlara hökm etməsi təbiri ilə Onun qüdrətinə
işarə edilərək, bənzərsizliyinə təkid edilir: "Ey Yeşurun, bax sənə kömək etmək üçün
göylər və buludlara əzəməti ilə minən Allahın bənzəri yoxdur." 4
Əhdi-ətiqə görə, Rəbbə oxşar ikinci müqəddəs yoxdur. Orada deyilir: "Ey Rəbb,
yeganəsən Sən! Allahımız kimi sığınacaq qaya yoxdur!" 5
Yaxud yazılır: "Məni kimə
bənzədəcəksiniz, kimə oxşadacaqsınız, kiminlə müqayisə edəcəksiniz ki, biz oxşar
olaq?" 6
4- Allahın gözlə görülməməsi
Təlmud və Tövrata əsasən Allah gözlə görülməz. Çıxış bölümündə yazılır: "Sonra O
davam etdi: Üzümü isə görə bilməzsən"7
Təlmudda yəhudi aliminin imperatorla maraqlı mübahisəsi mövcuddur. Roma imperatoru
Hadriat, Rabbi Yahuşu bin Həninaya dedi: Sizin Allahınızı görmək istəyirəm. Rabbi
Yahuşu bin Həninaya ona belə cavab verir: Bu qızmar günəşə bax.
imperator deyir:
Baxa bilmirəm.
Rabbi Yahuşu bin Həninaya deyir: Allahın yaratdığına baxmaq, müşahidə etmək
bacarığın yoxdursa, necə ola bilər ki, Yaradanı görəsən? 8
5- Allahın məkansızlığı
1 Bəraxut, 31 B; Məxilya, Tövratın Çıxış bölümünün 18-ci ayəsinin təfsirində, 65 A.
2 Bəraxut, 10 A.
3 Yeşaya, 44:7
4 Qanunun tekrari 33:26
5 şamuel, 2: 2
6 Yeşaya, 46:5
7 Çıxış 33:20
8 şamuel, 2: 2Yəhudi alimləri müqəddəs kitablardakı bəzi cümlələri misal gətirərək, Allahın zaman və
məkanın fövqündə dayandığını söyləyirlər: ""Hamınız Rəbbin isminə həmd edin!
Çünki yalnız Onun ismi ucadır. Əzəməti göylərin, yerin üstündədir."1
"Kimsə gizli
yerlərdə saxlana bilər ki, Mən onu görə bilməyim? Rəbb belə bəyan edir: Yeri, göyü
Mən doldurmamışammı?" 2
Bir padşah yatdığı yerdə olarkən, sarayının başqa
hissəsində var ola bilməz. Yaxud əksinə. Amma Allah-təalanın pak zatı həm yuxarıları,
həm də aşağıları əhatə edib." 3
Ümumiyyətlə, çox vaxt yəhudi alimləri Allahı "Məkan" adlandırır. Bunun səbəbi isə
Allahın məkanı əhatə etməsi, onun fövqündə dayanması, amma dünyanın Onun məkanı
olmamasıdır. "Allahın pak zatı dünyanın məkanıdır. Lakin dünya Allahın məkanı deyil."
4
Bunun yəhudilərin baxışında əxlaqi görüşü ondan ibarətdir ki, insanlar Allahın daim
onlara nəzarət etdiyini bilməlidirlər.
6- Allahın qadirliyi
Yəhudi alimlərinin fikrincə, Allah-təala mütləq qüdrət sahibidir. Heç bir şey onun
qüdrəti xaricində deyil. Onun üçün qeyri-mümkün heç bir şey yoxdur. Müqəddəs kitabda
Həzrət Daniel bu haqda deyir: "Allahın adı əbədi olaraq izzətlənsin! Çünki hikmət və
qüdrət Ona məxsusdur. Vaxtı və dövrü dəyişdirən Odur. Dərin və gizli sirləri O
açar, Qaranlıqda qalanı O bilər. İşıqla əhatə olunan Odur." 5
Diqqət etmək lazımdır ki, yəhudi dinində ən əsas və bünövrə olaraq, Allahın mütləq
qüdrəti göz önünə çəkilir. Xristianlıqda "məhəbbət dini" şüarı və islamda "rəhmət"
prinsipi qabardıldığı və bununla tanındığı kimi, yəhudilik demək olar ki, qüdrət dinidir.
Mütləq qüdrətə sahib olan Allahın yeganə tayfasının dini kimi tanıtdırılır.
Əhdi-ətiqdə dəfələrlə Allahın mütləq qüdrətinə təkid edilir. Deyilir ki, ancaq Rəbb həqiqi
Allahdır. Var olan Allahdır, Əbədi Padşah Odur. Qəzəbindən dünya titrəyər, hiddətinin
qarşısında millətlər dura bilməz. 6
1 Məzmur, 148:13.
2 Yeremya, 23:24.
3 Midraş Tahilim, 103 A.
4 Berşit Rabba, 68:10.
5 Daniel, 2:20-22
6 Yeremya,10:10
Salnamələrdə deyilir: "Ya Rəbb, əzəmət, qüdrət, cəlal, zəfər və şöhrət Sənə
məxsusdur, çünki göydə və yerdə olan hər şey Sənindir. Ya Rəbb, padşahlıq
Sənindir və Hökmdar olaraq hər şeydən ucasan. Var-dövlətlə şöhrət Səndən gəlir və
Sən hər şeyə hökmranlıq edirsən. Hər kəsi yüksəltmək və gücləndirmək üçün
qüdrət və güc Sənin əlindədir. İndi, ey Allahımız, biz Sənə şükür edirik və izzətli
adına həmd edirik." 1
Yaxud yazılır: "Qüdrətlə qüvvət Sənin əlindədir və heç kim Sənə qarşı dura bilməz."
2
7- Allahın alimliyi
Yəhudi alimlərinin fikrincə, Allah-təala mütləq elmə malikdir və gələcəkdə baş verən hər
bir şeyə agahdır. 3 Çünki Rəbb hər şeyi bilən Allahdır, 4 Allah üçün məxfi olan heç bir şey yoxdur. "Allahın adı əbədi olaraq izzətlənsin!... Dərin və gizli sirləri O açar,
Qaranlıqda qalanı O bilər. İşıqla əhatə olunan Odur." 5
Yəhudilərin müqəddəs kitabı Allahın elmində şəkk edənləri ağılsız sayır. Təəccüblə,
"necə ola bilər ki, Yaradan yaratdığı şeyin hər bir zərrəsinə və davamiyyətindəki
həyatının hər bit nöqtəsinə agah olmasın?"- deyə sual verir. Necə ki deyilir: "Öz
niyyətlərini Rəbdən gizlətməyə çalışanların vay halına! Qaranlıqda iş görən bu
adamlar «Bizi kim görür, kim tanıyır?- deyirlər. Bu nə cür ağılsız düşüncədir! Heç
dulusçunu gil ilə bir tutmaq olarmı? Düzəldilən əşya onu düzəldən barədə O məni
düzəltmədi- deyərmi? Qab onu yaradan barədə O heç nə anlamır- deyərmi?" 6
8- Allahın həmişəyaşar olması
Yəhudi alimləri Allah-təalanın əbədi və əzəli olmasına etiqad bəsləyirlər. Bu haqda onlar
müxtəlif mənbələrdə təkidlə Allahın əbədi və əzəli olmasına bəyan etmişlər.7
Tövratda da bu haqda çox saylı məlumatlar mövcuddur. Orada deyilir: "Çünki əlimi
göylərə qaldırıb belə bəyan edirəm: "Əbədi Varlığıma and olsun!" 8 Yaxud yazılır:
"Pənahgahın əzəli əbədi Allahdır."1
Yəhudi alimləri daim Allah-təalanın paklığına, kamilliyinə və nöqsansızlığına təkid
edirlər. Bu paklıq və kamillik, hər bir mənaya şamildir. istər qüdrət və ehtiyacsızlığı,
istərsə də, pis əməllərdən uzaqlığına şamildir. "Yeşua xalqa dedi: Rəbbə qulluq edə
bilməzsiniz, çünki O, müqəddəs Allahdır." 2
Həmçinin deyilir: "Allahınız Rəbb Mənəm. Özünüzü təqdis edin və müqəddəs olun,
çünki Mən müqəddəsəm; Çünki Allahınız olmaq üçün sizi Misir torpağından
çıxaran Rəbb Mənəm. Müqəddəs olun, çünki Mən müqəddəsəm." 3
Yaxud Əhdi-ətiqdə Allah-təala Musaya deyir ki; "Bütün İsrail övladlarının icmasına
bəyan edib de: Müqəddəs olun, çünki Mən Allahınız Rəbb müqəddəsəm."4
Tövratın başqa bir yerində isə deyilir: "Allah insan deyil ki, yalan söyləsin, bəşər oğlu
deyil ki, fikrini dəyişdirsin. Dediyini həyata keçirməzmi? Verdiyi sözü yerinə
yetirməzmi?" 5
10-Allahın ədaləti
Əhdi-ətiqin, Təlmudun və sair müqəddəs kitabların təfsirçiləri daim Allahın ədalətinə
təkid edir və buna iman gətirməyin zərurətinə diqqət çəkirlər. Onlar Tövratdan və sair
müqəddəs kitablardan nümunələr gətirirlər: "Sadiq Allahdır, heç zaman haqsızlıq
etməz, Adil və doğru olan Odur." 6
Tövrat Allahı "işləri kamil Qaya" adlandırır. Bundan məqsəd, Allahın bütün işlərinin
haqq-ədalət üzərində qurulmasına və möhkəm, nöqsansız olmasına diqqət çəkməkdir.7
Yaxud Tövratda Allahın hökmran, tərəfkeşlik etməyən, rüşvət almayan, böyük, qüdrətli,
zəhmli Allah olduğu söylənilir. 8 Bundan əlavə, Tövratda Həzrət İbrahimin Allaha belə
müraciət etdiyini görürük: "Axı Sən bunu etməzsən, saleh adamı günahkarla birgə
öldürməzsən. Saleh adamın aqibətini günahkarınkı kimi etməzsən, Sən bunu
eləməzsən. Bütün dünyanın Hakimi belə ədalətsizlik etməz."9
Allahın rəhimli olması haqda, yəhudi alimləri ortaq fikirdədirlər. Lakin diqqət etmək
lazımdır ki, yəhudilikdə Allahın feli sifərlərinin yəhudi xalqına xas olmasına etiqad
bəslənilir. O cümlədən də, Allahın yəhudilərə xüsusi olaraq rəhimli olması qeyd edilir.
Lakin yəhudi alimlərinin şəxsi fikirlərinə və müqəddəs kitablarında Allahı yəhudin
tayfasına məxsus etmələrinə baxmayaraq, Əhdi-ətiqi araşdırdıqda, daha ülvi və ali
mənaların şahidi oluruq. "Onlara de: "Varlığıma and olsun, pis adamın ölümündən
yox, onun öz yolundan dönüb yaşamasından zövq alıram" Xudavənd Rəbb bəyan
edir." 1
Müqəddəs mənbələrdə Allahın cismani təsviri
Təəccübləndirici haldır ki, yəhudilərin müqəddəs kitabları Allahı belə gözəl şəkildə vəsf
etdiyinə baxmayaraq, çoxsaylı digər fəsil və cümlələrində Onu sadə bir insandan da aşağı
səviyyəyə endirmişdir.
1- Allahın cisim və insani xüsusiyyətlərə malik olması
Müqəddəs kitaba görə, Allah insan kimidir, saçı, hörükləri və paltarları var. "Nəhayət,
mən gördüm ki, Taxtlar quruldu və Əzəldən Var Olan oturdu. Onun əynində qar
kimi bəyaz paltar var idi, Saçları yun kimi ağappaq idi. Taxtı alov dilləri tək,
çarxları yanar od kimi idi." 2
Allah gözlə görülə bilər, qeyb olur və iki ayağı üstə yol gedir. Tövrata görə, Musa
Harun, Nadav, Avihu və israil ağsaqqallarından yetmiş nəfərlə birgə çıxıb, israilin
Allahını görürlər. Onun ayaqları altında göy yaqutdan döşəməyə bənzər, səmanın özü
kimi aydın bir şey olduğunu müşahidə edirlər.3 Tövratda deyilir: "Rəbb Musa ilə üz-
üzə, dostu ilə söhbət etdiyi kimi danışardı." 4
Tövratda yazılana əsasən, Adəm və Həvva günün sərinliyində bağda gəzişən Allahın
(ayaq) səsini eşidirlər.5 Həmçinin oxuyuruq ki, Allah Yaqubla danışdığı yerdə onun
yanından yuxarı çəkilir. Göylərə ucalır.6 Tövrata görə, Allah İbrahimlə bir süfrədə əyləşərək 1 Hezegel, 33:11; Mişna Avuut, 3:15
2 Daniel, 7 fəs. 8-ci cüm
3 Çıxış, 24:9-10
4 Çıxış, 33:11
5 Varlıq, 3:8
6 Varlıq, 35:13 yemək yeyir. İbrahim (ə) Onun ayağını yuyur və xəmirdən hazırlanmış çörəyə, yağa, südə, qızardılmış dana ətinə qonaq edir. 1
2- Allahın elminin məhdud olması
Tövratın müxtəlif yerlərində Allahın elminin məhdud olması, ən adi məsələlərə belə agah
olmaması qeyd edilir. "Rəbb yenə dedi: Sodom və Homorraya qarşı qalxan fəryad
böyük, oranın adamlarının günahı çox ağırdır. Buna görə də aşağı enib baxacağam
ki, Mənə çatan fəryadın doğru olub-olmadığını bilim."2
Varlıq, 1-ci fəs. 1-26-cı cümlələrə istinadən, Allahın dünyanı yaradarkən, ən adi varlıqların
keyfiyyətindən xəbərsiz olduğunu bəyan edir. Yaratdıqdan sonra onun yaxşı olduğuna
agah olur. Tövrata görə, başlanğıcda Allah göyləri və yeri yaradır. Yer quruluşsuz və boş,
dərin sular üzərində qaranlıq hökm etdiyi zaman, Allahın Ruhu suların üzərində dolaşır.
Allah deyir: "Qoy işıq olsun". işıq olur. Allah görür ki, işıq yaxşıdır. Sonra O, işığı
qaranlıqdan ayırır. Allah qurunu "yer", su yığınlarını isə "dənizlər" adlandırdıqdan sonra,
görür ki, bu da yaxşıdır. Yalnız ağaclar meyvə gətirdikdən sonra Allah görür ki, bu
yaxşıdır. Allah ulduzları göy qübbəsinə qoydurdan sonra yer üzünə işıq saçdığına görə,
gündüzü və gecəni idarə etdiyi və işığı qaranlıqdan ayırdığı üçün onun yaxşı olduğunu
anlayır. Ümumiyyətlə, Tövrata görə Allah hər növ çöl heyvanlarını, hər növ ev
heyvanlarını, yerdə sürünən bütün canlıları, bütün qanadlı quşları, nəhəng su əjdahalarını
və suda qaynaşan hər növ bütün sürünən canlı məxluqları yaratdıqdan sonra anlayır ki,
bu, yaxşıdır.
BIBLIYA ALLAHI ELMSIZLIKDƏ ADI BIR INSAN HƏDDINDƏN DƏ AġAĞIYA
ENDIRIR. FIRONU VƏ ONUN ƏTRAFINDAKI ZALIM şƏXSLƏRI «GECƏ
CƏZALANDIRMAQ» FIKRINƏ DÜşƏN «ALLAH» (GUYA) ONLARIN EVINI
TANIMADIĞI ÜÇÜN, MUSAYA (Ə) QUZU KƏSMƏYI VƏ ONUN QANINI MÖ-
MIN ADAMLARIN QAPISINA VURMAĞI TAPġIRIR. ÇÜNKI MÖMINLƏRIN
EVINI ZALIMLARIN EVI ILƏ SƏHV SALACAĞINDAN QORXUR. QUZU QANI
ISƏ BIR NIġANƏ KIMI ONA KÖMƏK OLA BILIR.
Çıxış, 12-ci fəsil, 12-13-cü cümlələrdə yazılır: "Mən isə o gecə Misir torpağından
keçəcəyəm. Misir torpağında olan həm insanların bütün ilk oğullarını, həm də
heyvanların bütün ilk balalarını öldürəcəm. Bütün Misir allahlarına da cəza
verəcəyəm. Rəbb Mənəm. Sizin olduğunuz evlər üzərindəki qan sizin üçün əlamət
1 Varlıq, 18-ci fəs. 1-16-cı cüm.
2 Varlıq, 18:20-21
olacaq. Qanı görəndə yan keçəcəyəm və Misir ölkəsini cəzalandırdığım zaman sizə
məhvedici bəla gəlməyəcək."
3- Allahın kamil olmaması
Xristianların müqəddəs saydıqları bu kitaba əsasən Allah tutduğu səhv əməllərdən peşman olaraq kədərlənir. O guya insanı yaratdığına görə, başqa bir yerdə isə Talutu (şaulu)
padşah etdiyinə peşman olaraq ürəyində kədərlənir. Çünki Talut Allahın əmrlərinə itaət
etməyərək sözlərini yerinə yetirməyir.1 Allah qəzəblənərək deyir ki, yaratdığım insanları
yer üzündən siləcəyəm, bunu insanlarla birgə heyvanların, sürünənlərin və quşların da
başına gətirəcəyəm, çünki onları yaratmağıma peşman olmuşam. 2
4- Allahın mütləq qüdrətə malik olmaması
Yəhudilərin müqəddəs kitablarının yazdığına görə, Allah mütləq qüdrətə malik deyil.
Hətta insanların qarşısında belə acizdir. Tövratda Allahın insanlardan qorxduğu qeyd
olunur. Varlıq, 11-ci fəsil, 1-11-ci cümlələrdə uca bir qüllə tikməyə başlayan insanları
görən Allah bundan xoflanaraq öz mələklərinə deyir: "Budur, onlar vahid xalqdır, dilləri
də eynidir. Bundan sonra fikirlərində tutduqları hər şeyi etməyə qadir olacaqlar.
Gəlin aşağı düşək, onların dillərini elə dəyişək ki, bir-birlərini başa düşməsinlər."
Açıq deyilməsə də, Varlıq, 2-ci fəsil, 2-ci cümlələr və 7-ci fəsil, 22-ci cümlədə belə bir fikir
hasil olur ki, altı günlük yaradıcılıqdan sonra Allah yorulur və buna görə də «yeddinci
günü» (şənbə) özü üçün rahatlıq günü sayır, istirahət etməyə başlayır. "Çünki altı gün
ərzində Rəbb göyləri və yeri, dənizi və kainatdakı hər şeyi yaratdı, yeddinci gün isə
istirahət etdi."3
Allahı kiçildən fəsillərdən biri də Varlıq, 32-ci fəsil, 22-30-cu cümlələrdir. Burada gecə-
dən sübhədək Yaqubla (ə) güləĢən Allah, ona məğlub olur və ombasının oynağı yerindən
çıxır. Allah Yaquba (ə) yalvararaq Onu buraxmasını xahiĢ edir. Allaha qələbə çaldığı
üçün adını israil qoyur.
Tövratda bu hadisə tam şəkildə belə təsvir edilir ki, Yaqub (ə) gecə qalxıb iki arvadını,
iki cariyəsini və on bir uşağını götürərək Yabboq çayını keçir. Sonra Yaqub (ə) tək qalır.
Dan yeri sökülənə qədər bir ġəxs (Allah) onunla güləşir. Yaquba üstün gələ bilmədiyini1 şamuel (1), 15:11; şamuel (1), 15:35
2 Varlıq, 6-cı fəs. 6-7-ci cüm.
3 Çıxış, 20:11
görüb onun budunun oynağına zərbə vurur. O ġəxslə güləşərkən Yaqubun (ə) budunun
oynağı zədələnir. O şəxs acizanə deyir: Burax, gedim, çünki səhər açılır. Yaqubun (ə)
əlinə fürsət düşərək, deyir:
MƏNƏ XEYIR-DUA VERMƏSƏN, SƏNI
BURAXMARAM. ŞƏXS SORUġUR: ADIN NƏDIR? O
DEYIR: YAQUB. O ŞƏXS "ARTIQ SƏNƏ YAQUB
DEYIL, İSRAIL DEYILƏCƏK, ÇÜNKI SƏN ALLAHLA
VƏ INSANLARLA GÜLƏġIB ÜSTÜN GƏLMISƏN".
YAQUB ALLAHI ÜZ-ÜZƏ GÖRÜB VƏ SALAMAT
QALDIĞI ÜÇÜN ALLAHLA GÜLƏġDIYI YERIN
ADINI PENIEL QOYUR.
Bibliyanın müasir tədqiqatçılarından olan Q. Qei deyir: «Müqəddəs kitab çoxallahlıq mifologiyasını
dəfələrlə aşkar şəkildə özündə əks etdirir.» Tövratda oxuyuruq: "Ya Rəbb,
allahlar arasında Sənin kimisi varmı?" 1 Zəburda deyilir: "Ey Xudavənd, allahlar
arasında Sənin kimisi yoxdur!" 2 "Axı Rəbb böyük Allahdır. Bütün allahlar
üzərində əzəmətli Padşahdır." 3
Əlbəttə, bəzi yəhudi tədqiqatçılar, burada "allahlar"dan məqsədin padşahlar olduğunu
iddia edir. Bu məsələ, qismən həqiqətə uyğun olsa da,4 Zəburdakı bir sıra məsələlərin
diqqət xaricində qalması mümkün deyil. Zəburda mövcud olan çoxsaylı nümunələrə görə
«Allahın» dünyanın yaranmasından əvvəl bir sıra əjdahalarla mübarizə aparmalı olmuşdur.
Məsələn: Zəburda Allaha xitabən deyilir: "Sən dənizi Öz qüdrətinlə böldün,
dəniz əjdahalarının başlarını əzdin. Sən Livyatanın başlarını əzdin, onu çöl
heyvanlarına yem etdin." 5
Zəbur Livyatanı bir tərəfdən balıq, bir tərəfdən əjdaha, gah Allahın yaratdığı dərkedilməz
bir qüvvə, gah da ki Allahla mübarizəyə başlamış güclü varlıq kimi təsvir edir. Başqa bir
yerdə qeyd edilir ki, bu balığın gündəlik yeməyi uzunluğu üç yüz mil olan iri buynuzlu
balıqlardır. 6
1 Çıxış, 15:11
2 Məzmur, 86:8
3 Məzmur, 95:3
4Belə nəzərə gəlir ki, həmin tədqiqatçıların sözlərində həqiqət vardır. Çünki, Əhdi-ətiqin bir çox yerlərində
padşahlara "allahlar" deyə müraciət edilib. Burada "allah" padşah mənasına işlədilib. Nümunə olaraq, Məzmur,
82:1-8 baxın.
5 Zəbur, 74-cü fəs. 13-14-ci cüm
6 Yeşaya, 27:1; Əyyub, 41:1-34; Məzmur, 104:26
Təlmudda isə bu balıq barədə belə yazılır: «Allah gündə 12 saat məşğul olur. Birinci 3 saat
oturub tövratı oxuyur. İkinci 3 saatı kainatı mühakimə edir. Əgər o, dünyanı dağıtmaq
qərarına gəlirsə, mühakimə taxtından qalxıb mərhəmət taxtına əyləşir. Üçüncü 3 saat isə
Tanrı bütün canlıların ruzisini verir. Dördüncü üç saat da isə Livyatan balığı ilə oynayır.»
Təlmudda Allah çox vaxt tam maddi şəkildə və cismi xüsusiyyətlər ilə təsvir edilir:
Allah namaz qılır və Tövrat oxuyur.1 Bəndələrinin çətinliklərinə və əzab-əziyyətlərinə
ağlayır.2 Xəstələrə təsəlli verir və dəfn mərasimlərində iştirak edir. 3
Yəhudilikdə səlbi ilahiyyat anlayışı
Yəhudi filosofları və sxolastikləri Filonun4 (m. ə. 15 – m. s. 50) təsirlənərək, Allahın
sifətlərini tanımağın, ona xüsusiyyətlər nisbət verməyin mümkünsüz olmasını ortaya
atmışlar. İbrahim bin Davud (1110-1180) deyirdi ki, Allaha aid olan bütün xüsusiyyətləri,
yalnız səlbi şəkildə, yəni; əksinin Onda olmamasını söyləyərək Yaradana nisbət verə
bilərik.5 Musa bin Məymun "Dəlalətül-hairin" kitabının çox böyük hissəsini bu məsələyə
ayırmışdır. O, demək olar ki, yəhudilikdəki səlbi ilahiyyatın ən bariz
şəxsiyyətlərindəndir. Onun fikrincə, hətta Allahın bir olduğunu söyləmək də, düzgün
deyildir. Tövhid belə, səlbi şəkildə bəyan edilməlidir. Yəni; "Allah birdir" söyləmək
əvəzinə, "Allah iki və ya çox deyildir" demək lazımdır. Çünki, zat vahiddirsə, onun sifət
və xüsusiyyətləri olmamalıdır. Əks təqdirdə vahid olmayacaqdır.6 ibn Məynun fikrincə,
tələffüz etdiyimiz bütün kamal xüsusiyyətləri ən ali mənasında belə Allaha nisbət versən
yenə də naqisdir. 7 Allaha müsbət xüsusiyyətləri nisbət verdikdə, onun çoxlu
xüsusiyyətlərinin olmasına inanırıq, bu da bir növ şirkə doğru aparır. Dilimizdə onun bir
olmasını söyləsək də, qəlbimiz bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, Onu çoxaldır. Amma
yalnız onda olmayan xüsusiyyətləri dilə gətirsək, buna inansaq, söylədiyimiz problemlər
meydana çıxmayacaqdır. Səlbi sifətlər bizə imkan verir ki Allahı daha yaxşı tanıyaq.
Allahı hər nə qədər xüsusiyyətlərdən tənzih edərək vəsf etsək, bir o qədər tanımış olarıq.
Bu, qüsursuz bir vəsf yoludur. 8
1 Evudaraza, 3B
2 Həgiga, 5B
3 Barəşit Rabba, 8:13
4 Runia, 1998, p 359
5 Samuelson, 1998, p 606
6 Dəlalətül-hairin, səh. 143, ibn Məymun, Ankara, 1972
7 Dəlalətül-hairin, səh. 135, ibn Məymun
8 Dəlalətül-hairin, səh. 139-140, ibn Məymun
Admin: 3
Redaktor: 4
Sayt nəzarətçisi: 7
VİP: 1
İstifadəçi: 6704
Bu gün: 0
